Accountantsdag 1991 : de neus van Cleopatra : onzekerheid belicht

              00162
EUS VAN GLEOPATR
"^i « zeker
r » i
iteraccountants
•^'J^ Z^ üÊ
r
>
.„c
f ^•
^
mÊÊÊ
|JH£IS!IÏ^^H
^^^^^^V^BS
^^H^BSKÏI
'^^ ^1'^ HIKl l1 >^ T[ 1m^ i1 E
i IMJ 5. • ^n
y^^B ,.„a.—»»*"""
Grote kans dat u Windows met heel
andere ogen gaat bekijken.
Als u op zoek bent naar de meest geavanceerde spread­sheet
onder Windows, dan hebt u die nij gevonden: Lotus
1-2-3 for Windows.
Kracht, gebruiksgemak en flexibiliteit worden gecombi­neerd
met ongekende grafische mogelijkheden. Lotus 1-2-3
is daarmee verreweg de beste manier van werken mot een
Windows spreadsheet.
Allereerst is 't intuïtiever dan ooit in 't gebruik. Onder­meer
door de "Smartlcons" die veelvoorkomende handelingen
vervangen door één simpele klik op de muis. Heel gem.akkelijk
is ook de (3D) multipage functionaliteit waarbij u meerdere
werkbladen tegelijkertijd kunt analyseren èn bewerken.
Bovendien verlenen de geavanceerde mogelijkheden van
Lotus Datalens, Solver, Backsolver en Adobe Type Manager
ongeëvenaarde professionaliteit in het gebruik.
Voor degenen die reeds in een Windows omgeving werken
zullen de "pull-down" menu's en de "dialoog-kaders" bekend
voorkomen. Nieuwe Windows gebruikers worden snel op weg
geholpen door gebruik te maken van de vertrouwde"/" waar­mee
het Lotus Classic menu wordt opgeroepen. En natuur­lijk
is 1-2-3 for Windows volledig compatible met alle andere
versies van 1-2-3.
Kortom: wie dit alles met eigen ogen wil zien, brengt snel
een bezoek aan de Lotus-dealer Grote kans dat u ook Windows
met heel andere ogen gaat bekijken.
Lotus 1-2-3/or Windows
With Lotus you can expect to succeed.
Dl' Wind/nm programma's van Lotus zijn o.a. Ami Pro for Windows enccMait. iMus Development Beneluj- B.V., H(X)g(xrrddreef 9,1101 BA Amsterdam Z.O., Nederland.
noviielect
^ p e r s o n e e l a d v l e s b u r o
BIEDT EEN ALLROUND DIENSTVERLENING IN PERSONEEL EN ORGANISATIE.
WERVING en SELECTIE van Midden- en Hogerkader tot en met directie-niveau is één van
onze hoofdactiviteiten naast onder andere:
• P&O beleidsadvisering
• P&O interimmanagement
• Opleiding en training
• Psychologische onderzoeken
• Uitvoerend personeelswerk per abonnement
• Uitvoering van loon- en personeelsadministratie
Regelmatig worden door ons landelijk vacatures op alle niveau's
binnen ACCOUNTANCY en FINANCIEEL MANAGEMENT ingevuld.
Wij bieden
(ASSISTENT)-ACCOUNTANTSEN
FINANCIEEL MANAGERS
belangrijke mogelijkheden voor een goede carrière - ontwikkeling.
• gedegen ervaring met de beroepsgroep
• een zorgvuldige persoonlijke benadering door onze adviseurs
• discreet en efficiënt ingerichte procedures
^ snelle afhandeling
zijn enkele aspecten waar zowel onze kandidaten als onze opdrachtgevers
enthousiast over zijn.
Onze contactpersoon is de heer S.J.J. Stoltz.
Vergunning Arbeidsbemiddeling nr: CBA/A 91.0171
Oranjesingel 9, Postbus 38004, 6503 AA Nijmegen, Telefoon 080-601616, Fax 080-604903
7 F K F 1 I vvFTFlV
\^^m
frSffir '^ve 1
Muiti Record
•P^ee^ff^^^l
...dat CSN als eerste een praktische stap zet op weg naar kantoor­automatisering.
Bij de nieuwe versie 3.0 van MultiRecord vormt
financiële administratie, relatiebeheer en eigen gegevens en notities
een volledig geïntegreerd systeem.
Zeker weten dat wij blij zijn met de keuze van CASYS om voor hun
maandelijkse test ons pakket te nemen. Hun uitgebreide en
onafhankelijke onderzoek maakt in rapport 9009 aan ons duidelijk
dat wij de concurrentie mijlenver achter ons laten.
Wilt u het ook zeker weten? Een telefoontje naar CSN is voldoende
om de volgende dag een exemplaar van het
testrapport op uw bureau te laten belanden.
De kosten nemen wij graag voor onze rekening
^%P,
/
!ft!!E
^EDf
'^^Nn
CSN, Kleine Tocht 23,1507 CB Zaandam, Telefoon 075-311818
1 D f o
INHOUD
Voorwoord
Openingstoespraak
Determinisme, chaos en de
neus van Cleopatra
Kleine oorzaken, grote gevolgen
Vermeende oorzaken
De zekere oorzaken van chaos
Disorder and Paradox:
a Challenge to Control
De euphorie van het gelijk
(On)zichtbare (on)zekerheden
in de jaarrekening
Het zekerheidsgehalte van de
accountantsverklaring
Koersvoorspellingen
Meningspeiling
Engelstalige samenvatting (summary)
Nederlands Instituut van
Registeraccountants
9
10
12
17
19
22
26
31
37
42
46
47
53
NIVRA-voorzitterJ.W. Muis
Dagvoorzitter
prof. dr. P.A. Vroon
Gastheer
drs. A.A.J.J. van Wersch
Deze publlkatie verschijnt onder verantwoordelijkheid van het
bestuur van het NIVRA.
Hoofdredactie:
prof.dr, P.A. Vroon, hoogleraar Functieteer en Theoretische Psychologie
RU Utrecht en drs. A.A.J.J. van Wersch RA, lid dagelijks bestuur NIVRA
Eindredactie;
mr. J.E.Bauer en drs. N.J.Tieleman
Vormgeving:
Studio WegenerTijl Tijdschriften Groep BV
Druk:
Tijl Offset Zwolle
Advertentie-acquisitie:
WegenerTijl Tijdschriften Groep BV
Postbus 9943
1006 AP AMSTERDAM
Harm Oljans
020-5182744
MartijnJes
020-5182867
Foto's
Nationaal Foto Persburo, Fotostockbv, Meteoconsult,8enelux Press
ANP-Foto en Bureau NtVRA
Nederlands Instituut van Registeraccountants
Postbus 7984,1008 AD AMSTERDAM,
telefoon: 020-6464046,
telefax: 020-6443131.
Oktober 1991
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt
door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze ook, zonder
voorafgaande toestemming van de uitgever.
5
• •^^^S^i^^^^^^T^fMri'.fiM^^^i^^ri.
7 mei
Maastrichts Expositie &
Congres
Centrum (MECC)
Wiede Accountantsdag 1988
in Maastricht
heeft bijgewoond zal zich
herinneren dat het in dit
bourgondische deel van ons land
goed toeven is.
Reserveer alvast 7 mei
Accountantsdag 1992
l*'.-.' VïSM^. W^f.
VOORWOORD
Dat chaostheorie en accountants elkaar op één dag
in één zaal best kunnen vinden bleek op 23 mei
toen ter gelegenheid van de Accountantsdag 1991
natuurkundigen, gedragswetenschappers, beslis-kundigen,
communicatie-experts en accountants
onder het katalyserend oog van de pscholoog,
prof.dr. Piet Vroon en op basis van de inspirerende
Neus van Cleopatra, structuur in chaos en chaos in
structuur verkenden. Zachte onzekerheden van
ogenschijnlijke harde wetenschappen en harde
onzekerheden in de zachte wetenschappen pas­seerden
de revue. En het NIVRA - verantwoordelijk
voor de organisatie van dit brede platform - kreeg
nieuwe antwoorden op een paar van zijn traditio­nele
vragen en kon nieuwe vragen stellen bij een
paarvan zijn traditio­nele
antwoorden.
Deze onconventio­nele
ontmoeting tus­sen
de meesters van
de chaos en de mees­ters
van de zekerheid
mag gezien worden
als een bescheiden
"losmaker" van een
traditionele kijk op
onze en andermans
zaken, zoals die van de natuur- en gedragsweten­schappen
en van de communicatieleer, waar het
accountantsberoep zulke nauwe, maar nauwelijks
verkende, raakvlakken mee heeft. Voor het ac­countantsberoep
zelve is het bedoeld als een relati­verend
en daarmee inzichtverdiepend gebeuren
ten aanzien van zijn eigen grenzen van het moge­lijke
en onmogelijke; en in hetverschuiven van die
grenzen. Wat daar al lemaal van terecht is gekomen
kan ieder voor zich bepalen. Voor diegenen die
niet aan dit "feest van herkenning" hebben kunnen
deelnemen biedt dit verslag van de Accountants­dag
1991 daartoe alsnog een uitstekende gelegen­heid;
voor diegenen die de dag wel hebben bijge­woond
een gelegenheid tot naslag en, onvermijde­lijk,
verder naden­ken.
Tot meerder zekere
van het onzekere, en
minder onzekere van
hetzekere
juni 1991
Jules W. Muis RA
voorzitter NIVRA
7
HOE Z'N ZAAK
ONGEVEER
WEET IK WEL.
• II ^ ^ ^ a Mf PT
IK WIL HET
EXACT WETEN.
Blijft het een vraag of geeft u het antwoord? Dat hangt voor'n groot deel af van de software die 1 '
u gebruikt. Werkt u bijvoorbeeld met E-Account, dan leest u met behulp van de module
E-Lokaal moeiteloos de gegevens van uw cliënt in in uw eigen systeem. Met hetzelfde gemak
maakt u met de module E-Jaar snel en nauwkeurig een financiële
analyse en rapportage. Waarbij mutaties direct worden doorgere­kend.
En door de praktische combinatie van spreadsheet en tekst­verwerker,
levert u altijd 'n perfect uitziend rapport af. Bel daarom
ns met Exact of stuur/fax de bon toe voor meer informatie over
t-Account en de speciale modules voor de accountantspraktijk. I .
Naam:
Bedrijf:
Functie:
Adres:
Postcode: _
Plaats:
Telefoon: _
_M/V n
ACTT I
B(act "I I
^ S o F r WA H [
Exact Automatisering B.V., Antwoordnummer 10003, 2600 VB Delft. Tel. 06-022 65 22. Fax 015-61 79 01.
OPENINGSTOESPRAAK
J.W. MUIS RA, VOORZITTER NIVRA
Voor een beroep geënt op geloofwaar­digheid,
dat zijn bestaansrecht vindt in
het toevoegen van zekerheid, ogen­schijnlijk
een nogal riskant thema: de
fabrikant van kerstkransjes organiseert
toch ook geen landdag over het gat, dat
hij weliswaar ook produceert.
Tour d'horizon langs
onzekerheidsdenken
Het gaat vandaag om een verkenning
van de grenzen van het mogelijke, en
van het mogelijke van het onmogelijke;
om een brede kennismaking met de objectieve en subjectieve "ga­ten"
in kennis- en beheersingsvermogen van zaken waarmee eenie­der
van ons geconfronteerd wordt; om een bijdrage aan het bewust­wordingsproces
dat nulrisico's technisch onhaalbaar en econo­misch
onbetaalbaar zijn; dat in het besturingsproces van de drie­hoeksverhouding
tussen kwaliteit, kosten en baten, risico's beperkt
kunnen worden maar nooit geheel zijn
uit te si uiten; dat ieder ongeval nog niet
de noodzaak tot structureel bijsturen
betekent; dat kleine oorzaken grote ge­volgen
kunnen hebben; en dat mense­lijk
handelen daarin vaak een grote rol
speelt; èn, in meer positieve zin, onze­kerheden
hun eigen motorische waar­de
hebben.
Deze gedachten klemmen des te meer
vooreen beroepsorganisatie belast met
de kwaliteitsbevordering van activitei­ten
diezich bewegen op het terrein van
kwaliteits- en risicomanagement van
het zachte produkt dat informatie heet;
en dat voor de gebruikers ervan zo'n
harde betekenis kan hebben. De resi­du-
risico's aan deze werkzaamheden
verbonden, worden vandaag ingeka­derd
met een tour d'horizon langs het
onzekerheidsdenken in andere disci­plines.
Het NIVRA-bestuur hoopt dat
wij deze traditionele ontmoetingsdag
van accountantsberoep, onderwijs,
bedrijfsleven en overheid in ieder ge­val
kunnen afsluiten met een beter begrip voor de mogelijkheid,
zelfs noodzaak, van verdere multidisciplinaire kruisbestuiving op
het punt van risicomanagement.
Stroomlijningswetgeving
Het is tegen dezelfde achtergrond van onzekerheid, risico, toeval,
mensenen nooit geheel perfectemiddelen,dat het NIVRA zich kwijt
van zijn kwaliteitsbevorderende taak. Het gaat daarbij vooral voor­waardenscheppend
te werk. Niet verheeld mag worden dat Nl-
VRA's traditionele gerichtheid de kwalitatieve voorwaarden van een
verantwoorde beroepsuitoefening te bouwen op opleiding en be­roepsnormering,
in het debat over de stroomlijningswetgeving ac­countantsberoep
onder grote druk is komen te staan. Met de accep­tatie
van de Ceelhoedvoorstellen, als broos compromis, is willens
'lïMWSSÊSmmmmmKMmmmmmmmmmmmmÊ^
Namens bestuuren directie van het
NIVRA heet ik u welkom op de
Accountantsdag 1991 die als optisch
thema "de Neus van Cleopatra" draagt,
waarachter, waaronder, waarnaasten
waarboven een inhoudelijk thema
schuilt, dat we in het dagelijks spraakge­bruik
nogal eens tegenkomen in het dif­fuse
verzamelbegrip "onzekerheid".
en wetens door overheid, NIVRA en
NOVAA een zware kwalitatieve wis­sel
op de toekomst getrokken; een en
ander impliceert tevens een voorstel
tot een marginaal verantwoorde door­stroming
van AA's naar het nieuwe
stelsel van wettelijk controleur. Onder
dit uiterst compromis kunnen straks
AA's met zeer sterk gefaciliteerde op­leidingseisen
en de huidige RA's, zon­der
verder onderscheid, als wettelijk
controleur in de markt opereren. Even­wel
na het bereiken van het package-deal
van Geelhoed gaat de lobby voor
verdere concessies aan kwaliteit,
rücksichtloos door en dat het liefst (volgens dezelfde lobby) tegen de
achtergrond van een nieuwe beroepsorganisatie zonder kwalitatie­ve
tanden; een organisatie die slechts een registrerende en I iefst geen
normatieve rol zou mogen spelen.
Het NIVRA heeft zich vorig jaar bij het uitbrengen van het Ceel-hoed-
rapport sterk gemaakt geen verdere afkalving van het kwali­teitsniveau
te zullen accepteren. Het is
goed om deze belijdenis hier nog eens
expliciet te herhalen. Het blijven ver­zetten
van de goalpalen betekent de
dood van het beroep. Een organisatie
verantwoordelijk voor een lange-ter-mijnkwaliteitspolitiek
kan zich niet
veroorloven, noch ten opzichte van
zijn leden, noch ten opzichte van de
gebruikers van zijn diensten, te bou­wen
op hellende vlakken van hellende
vlakken. Dan zullen uiteindelijkdie le­den,
en dezelfde gebruikers, het failliet
over deze gang van zaken uitspreken.
Zoals een individuele accountant de
diepgang van zijn werkzaamheden
niet kan laten afhangen van koehandel
met zijn cliënt, zo draagt zijn beroeps­organisatie
de extra verantwoordelijk­heid
het goede voorbeeld te stellen
wanneer het onder politieke druk komt
te staan steeds weer concessies te doen
aan praktijkbeproefde kwaliteitseisen.
In het verlengde hiervan mag ook van
een overheid, en de politiek, verwacht
worden dat zij zich houden - ten eerste
aan EG-richtlijnen - maar vooral aan het door henzelf zo gepropa­geerde
streven naar kwalitatieve controle en stimulering van hoog­waardige
arbeid. De komende stroomlijningswetgeving is de lak­moesproef
of het ernst is met dit credo, en daarmee met de Neder­landse
geloofwaardigheid op het punt van financiële controle of dat
dezelfde koehandel in zeven gangen het bepalend criterium wordt.
Ik wil niet afsluiten zonder een speciaal welkom aan de vele verte­genwoordigers
uit de politiek, rechterlijke macht, en van overheids-en
professionele organisaties hier aanwezig; and, to cordially wel­come
board-representatives of some 25 foreign accountancy bo­dies,
from the America's to New Zealand, from Finland to Greece,
who are with us to-day.
Namens het NIVRA wens ik u een redelijk onzekere, wat speelse, en
bovenal vruchtbare dag toe.
9
Determinisme, ciiaos en de neus
van Cleopatra
prof.dr. P.A. Vroon
hoogleraar Functieleer en Theoretische Psychologie RU Utrecht
Vele eeuwen lang is de kosmos
opgevat als een levend organis­me.
Planeten zijn bezield, een
steen valt omdat hij naarde aarde
streeft, ertsen en mineralen groei­en
en gisten onder de grond, enz.
De wetenschap diende in de eer­ste
plaats respect voor de natuur
te hebben, wat men kan vertalen
in de regel "kijken, maar niet aan­komen".
Met andere woorden:
de geleerden observeerden de
werkelijkheid, maar zonder te
proberen deze te beïnvloeden.
In de zeventiende eeuw voltrok zich de zogenaamde wetenschap­pelijke
revolutie, die de structuur van de beschaafde wereld dras­tisch
heeft veranderd. Geïnspireerd door klokken en ingenieuze ro­bots
die menselijke handelingen nabootsten, ging men de werke­lijkheid
opvatten als een gigantische machine. Ook het gedrag en de
mentale processen van de mens zouden een mechanisch karakter
hebben. Dit nieuwe wereldbeeld had tot gevolg dat vooral de na­tuurwetenschappen
tot grote bloei kwamen. Er werden meetinstru­menten
ontwikkeld en talloze experimenten gedaan. De rol van de
mens veranderde in zoverre, dat men hem ging beschouwen als "de
rentmeester van de aarde" die tot taak had, de natuur te beheren en
waar nuttig en mogelijk de wereld te veranderen. Een eeuw later
greep de industriële revolutie om zich heen, tal van technologische
innovaties deden hun intrede en de bedrijvigheid bloeide op. Een
economische pendant hiervan was dat de aanvankelijke "laissez-faire"-
economie, gebaseerd op het idee dat de wereld te vergelijken
is meteen organisme, werd verlaten.
Kenmerkend voor de wetenschappelijke revolutie was voorts dat de
werkelijkheid werd opgevat als een deterministisch systeem. Alle
verschijnselen maken deel uit van een netwerk van oorzaken en ge­volgen.
Causaliteit kan worden beschreven in kwantitatieve rela­ties:
kleine oorzaken hebben kleine gevolgen, grote oorzaken lei­den
tot ingrijpende veranderingen. Omdat de wereld kan worden
opgevat als een gigantisch uurwerk of een andere machine, is de
mens in principe in staat alle gebeurtenissen en processen te voor­spellen.
Sporen van deze gedachtengang vindt men onder andere in
de traditie van de economische modelvorming, en in het idee van
een "maakbare samenleving".
Sinds enkele decennia wordt deze algemene gedachte of basisme­tafoor
echter aangevochten of op zijn minst genuanceerd. Dat tal
van processen, zoals macro-economische ontwikkelingen, zeer
slecht voorspelbaar zijn was al langer bekend, maar de verklaring
daarvoor ontbrak. Men meende dat meer metingen en meer theorie
in dit manco zouden kunnen voorzien.
inmiddels is gebleken dat het deterministische wereldbeeld lang
niet altijd in overeenstemming is met de verschijnselen. Globaal ge­sproken
kan de werkelijkheid worden opgedeeld in drie verschil­lende
typen van systemen, dan wel in systemen die drie toestanden
kennen, namelijk:
- strikt determinisme;
- meer dan één situatie;
- een oneindig aantal mogelijke situaties.
Een voorbeeld is het weer, omdat atmosferische processen deze drie
mogelijkheden duidelijk laten zien. Over een korte tijd gerekend,
gedraagt het weer zich als een
deterministisch systeem: men
kan op een termijn van enkele
minuten vrijwel exacte voorspel­lingen
doen. Op langere termijn
zijn echter verschillende scena­rio's
denkbaar: ons land wordt
beïnvloed door een hogedrukge-bied
of door een gebied met lage
druk. In beide gevallen kan rede­lijk
worden voorspeld wat de
weersgesteldheid zal zijn, maar
het is niet mogelijk uitsluitsel te
geven over de vraag of het hoge-drukgebied
of de depressie het land zal bereiken. Een meteoroloog
zal in dit geval twee verzamelingen van weersverwachtingen op­stellen,
maar hij kan niet beslissen tussen de beide verzamelingen.
Op nog iets langere termijn is het aantal mogelijke toestanden van
de atmosfeer van dien aard, dat geen enkele voorspelling kan wor­den
gedaan. Die grens ligt bij een dag of vijf.
De oorzaak van deze beperking is niet dat er te weinig meetpunten
op aarde zijn of dat te trage computers zijn geïnstalleerd. Ook al zou
men veel meer weten van de atmosferische condities op een be­paald
moment, de onvoorspelbaarheid blijft bestaan. Een dergelijk
systeem noemt men "chaotisch". Processen die op deze manier ver­lopen,
hebben vaak paradoxale kenmerken: hoewel de wetten be­kend
zijn, weet men toch niet wat er zal gebeuren. In de voordracht
van Van Lidth de Jeude worden hiervan enkele voorbeelden gege­ven,
onder andere gedemonstreerd aan de hand van de "geremde
groeifunctie" bij een griepepidemie.
Een belangrijk kenmerk van chaotische processen is dat oorzaken
en gevolgen niet evenredig zijn. Kleine aanleidingen kunnen grote
gevolgen hebben (de spreekwoordelijke neus van Cleopatra), maar
ook het omgekeerde is mogelijk (zoals het feit dat wij vaak niet van
grove fouten leren).
Als in de natuur een chaotisch proces zijn werk heeft gedaan, blij­ven
zogenaamde fractals achter. Dit zijn zichzelf herhalende patro­nen
zoals een bloemkool, cumuluswolken, een kustlijn of een varen
(een varen is een varen in een varen, enz.). De anatomie van de
mens toont aan dat veel biologische processen een chaotisch karak­ter
hebben. Zo zijn de bronchiën, de vaten die het hart van bloed
voorzien, de hersenvaten en de darmlissen fractaal gevormd. Het
chaotisch functioneren van biologische systemen blijkt regelrecht
uit fysiologische verschijnselen. Het hart slaat met een chaotische
onregelmatigheid. Als deze plaats maakt voor regelmaat, is de dood
binnen enkele uren te verwachten. Hetzelfde geldt voor het functio­neren
van de hersenen: bepaalde vormen van variatie nemen bij
psychopathologische stoornissen sterk af. Ook in de psychologie
zijn voorbeelden op dit gebied gevonden.
Chaotisch functioneren heeft als voordeel dat een (biologisch) sys­teem
een ongehoord aanpassingsvermogen heeft. De keerzijde er­van
is echter dat het systeem, bijvoorbeeld menselijk gedrag, in be­paalde
opzichten slecht voorspeld kan worden en tevens dat het
beïnvloeden van bepaalde gedragingen niet bepaald gemakkelijk
is. Zo is langzamerhand duidelijk geworden dat persoonlijkheids-
Het beoefenen van wetenschap begint steeds
met het maken van afspraken over de manier
waarop de werkel ij kheid is gebouwd en fu nctio-neert.
Zo'n algemene opvatting of raamwerk is
nodigom gerichte vragen te kunnen stellen. De
herkomst van deze zogenaamde "basismetafo­ren"
is doorgaans niet
gemakkelijk aan te geven.
llllliMIillli^ttiiSSiSIlBlillÖM^^^SBBÉliilSHii
10
DU 1 ^ '? O
•m^
tests vrijwel geen voorspellende waarde hebben. Er is wel een per­soonlijkheid
in de vorm van een bepaald reactiepatroon, maar de
persoonlijkheid functioneert van situatie tot situatie vaak op een an­dere
manier.
Vanuit het perspectief van de onderzoeker redenerend, is chaotisch
gedrag niet verenigbaar met de mogelijkheid tot het voorspellen en
beheersen van processen. In de samenleving proberen wij dat pro­bleem
op te lossen met behulp van dwang in de vorm van "regelge­ving".
Op een veelheid van starre regels en algoritmen zal de mens
echter proberen te reageren met ontduiking, ook in de bedrijfsvoe­ring.
Meer regels uitvaardigen is dan een slechte remedie omdat de­ze
vaak zullen leiden tot meer ongehoorzaamheid, meer fraude, het
vormenvan informele organisaties, e.d. Aforistisch gezegd: het pro­dukt
van het aantal regels en de ongehoorzaamheid van mensen is
een constante.
Wat is nu het verband tussen chaostheorie en accountancy? Omdat
ook een bedrijf de resultante is van menselijk gedrag in macro- en
micro-economisch perspectief, wordt de accountant geconfron­teerd
met talloze vormen van onzekerheid en onvoorspelbaarheid.
Deze hebben zowel betrekking op personen als op de lotgevallen
van het bedrijf als geheel. De cliënt wil echter maar al te graag uit­spraken
over het tegendeel horen, een verleiding waarvoor gemak­kelijk
kan worden bezweken.
Strikt genomen is de taak van de accountant dus zeer gecompli­ceerd.
Als hij zijn werk goed wil doen, zal hij ook kennis moeten ne­men
van wetten die het menselijk gedrag in bedrijven beheersen, en
hij moet doordrongen zijn van het feit dat het economisch gedrag
van de massa chaotisch verloopt. Voorts zijn de gedragswetten op
individueel niveau zeer complex, en vaak strijdig met hetgeen daar­over
in de economische wetenschap wordt gezegd. De wetten van
Gossen hebben nauwelijks een
realistisch karakter, het doen van
koersvoorspellingen is zo goed
als onmogelijk omdat hier inter­acties
tussen chaotische systemen
in het geding zijn (vandaar ook de
mislukking van het "voorspellings­experiment"
waarvan de resulta­ten
tijdens de Accountantsdag be­kend
werden gemaakt), commu­nicatieprocessen
kennen talloze
onzekerheden en ongrijpbare verschijnselen (Van der Meiden), de
"theorie van de rationele voorspelling" is in zoverre onjuist dat de
mens bij het nemen van beslissingen informatie selecteert en vaak
op een vreemde manier weegt, functievervulling en salarisniveau
hebben in principe slechts weinig met elkaar te maken, en zo kan
men doorgaan.
De accountancy ligt op het snijvlak van economieën de studie van
menselijk gedrag (psychologie dus), waarbij er nog aan herinnerd
moet worden dat ook de economie voortkomt uit ons eigen hande­len.
Bovendien zijn verwikkelingen in organisaties, calamiteiten en
ernstige fouten als regel het gevolg van menselijk falen (Watts).
Het NIVRA zou er naar mijn mening verstandig aan doen de weten­schappelijke
opleiding nader vorm te geven door meer gedragswe­tenschap
aan het curriculum toe te voegen, met inbegrip van recente
ontwikkelingen zoals de chaostheorie. Van deze theorie zou de ac­countant
kunnen leren dat hij misschien maar beter geen pertinente
verwachtingen over de toekomst van een bedrijf kan uitspreken, en
dat het in veel gevallen verstandiger is verschillende "scenario's"
voor de toekomst door te rekenen. Bij dat laatste denke men aan het
eerder aangestipte overgangsgebied tussen deterministische syste­men
en chaos. Van Hoepen en Van Zutphen geven hierover be­schouwingen
ten beste. Wagenaar gaat hier in ander verband op in:
veel gebeurtenissen zijn onvoorspelbaar, maar men kan wél probe­ren
een bedrijf zodanig te organiseren en de administratie op een zo­danige
manier op te zetten dat het "interne chaotische gebied" zo
klein mogelijk blijft. Daarnaast moet men niet proberen chaotische
aspecten van de bedrijfsvoering te sturen.
Inzichten op verschillende gebieden van wetenschap zullen in de
nabije toekomst ook voor de accountancy steeds belangrijker wor­den.
De eenwording van Europa brengt met zich mee dat onze eco­nomie
als het ware steeds meer
gaat lijken op een "veel-deeltjes­systeem",
dat in de natuur zo ge­makkelijk
leidt tot chaotisch ge­drag.
Het aantal processen van
buitenaf dat van invloed is op on­ze
economie en bedrijvigheid
neemt in hoog tempo toe. Onze­kerheid
blijft echter beheersbaar
als de accountant maar voldoen­de
kennis van zaken in huis heeft.
Vroon: meer gedragswetenschap
aan het curriculum toevoegen.
11
fl 1) D 1
Kleine oorzaken, grote
gevolgen
chaos, een merkwaardige eigenschap van
niet-lineaire stelsels
drs.J. van Lidth de Jeude
wis- en natuurkundige
wethouder Financiën c a . gemeente Utrecht
Door het grote succes van deze
methode (zie de wetten van New­ton,
Kepler, Euler, Bernoulli, etc.)
zijn velen gaan geloven dat we
op den duur alles op deze manier
zullen kunnen voorspellen: het
weer, de economie, populatie­ontwikkelingen
en vele biologi­sche
en chemische processen.
De wiskundige Laplace spreekt
in dit verband van "Clockwork
Universe", de wereld als een uur­werk,
en Eise Eisinga bouwde
(van 1774 tot 1781) in Franeker
zijn planetarium als tegenwicht
tegen onwetenschappelijke uit­spraken
van een dominee. (Be­staat
nog steeds en is zéér be­zienswaardig.)
Een groot deel van de in deze mo­dellen
van belang zijnde vergelij­kingen
is echter wiskundig niet
oplosbaar. Men heeft zich in de
wetenschap de laatste drie eeu­wen
geconcentreerd op de wei-oplosbare
vergelijkingen en in de
niet-oplosbare situaties gekozen
voor de bestudering van oplosba­re
onderdelen.
Hierdoor heeft men zich in de
praktijk vooral bezig gehouden
met de zogenaamde lineaire sys­temen.
Dat zijn systemen waarbij
kleine verschillen in de begin-condities
ook later kleine ver-
-Beter meten-> beter voorspel Jen->
beter beheersen
-Kleine oorzaken -> kleine gevolgen
-Hoe ordelijker (periodieker) hoe gezonder
Deze drie uitspraken zijn kenmerkend voor een determi­nistisch
wereldbeeld. Kenmerkend voor het geloof dat de
wereld voorspelbaar is en steeds voorspelbaarder wordt,
dat kleine verstoringen, kleinegevolgen hebben en dator­de
en regelmaat goed is voor organisaties
en organen.
Ditdeterministischewereldbeeldheeftde westerse mens
ontwikkeld sinds Galileo Galileï, die leefde van 1564 tot
1642. Vanaf dat moment is de experimentele methode ont­wikkeld
voorde bestudering van systemen en processen in
de natuurkunde, de scheikunde, de meteorologie, de eco­nomie,
de biologie en de medicijnen, etc. In deze experi­mentele
methode wordt het te bestuderen proces of sys­teem
ontleed, worden de geldende wetten geanalyseerd
en wordt het proces of systeem weergegeven i n een wis-kundig
model, waarbij grootheden als druk, temperatuur,
snelheid, etc. etc.
in vergelijkingen worden gevat.
Omdat we meestal veranderingen bestuderen zijn deze
vergelijkingen ook meestal differentiale vergelijkingen. De
oplossingen van deze vergelijkingen leveren het weten­schappelijk
resultaat, namelijk de mogelijkheid om de toe­komstige
ontwikkel ing van het bestudeerde systeem
(proces) te voorspellen.
schillen geven. Systemen waarbij
kleine verstoringen slechts kleine gevolgen hebben. Kortom, de
over het algemeen goed voorspelbare systemen. De ontwikkeling
van de computer heeft een grote impuls gegeven aan het bestuderen
van de niet-lineaire dynamische systemen. Immers, de computer
kan de oplossingen van de wiskundig niet-oplosbare vergelijkingen
berekenen en visueel weergeven.
Dan blijkt - en dat is de essentie van de chaostheorie - dat vrijwel alle
systemen - ook heel eenvoudige - vaak een chaotisch gedrag verto­nen.
Dat wil zeggen dat kleine verschillen in de begincondities en
kleine verstoringen enorme gevolgen kunnen hebben voor de ont­wikkel
i ng van het systeem.
Dit betekent dat heel veel systemen niet voorspelbaar zijn of zich in
onvoorspelbare situaties bevinden. Niet omdat we de wetten waar­aan
het systeem gehoorzaamt niet kennen, maar juist ten gevolge
van de wetten die op het systeem van toepassing zijn.
Ik zal vier voorbeelden geven van betrekkelijk eenvoudige syste­men
die zich in chaotische situaties kunnen bevinden, dat wil zeg-
Figuur 1
Gevoelige afhankelijkheid van de begin­condities;
de twee tijdreeksen verschillen
slechts in de nauwkeurigheid waarmee
de begincondities zijn gespecificeerd (in
drie, respectievelijk zes decimalen).
gen dat ze niet-voorspelbaar
zijn. Daarna zal ik ingaan op de
vorming van fractals (dat zijn
vaak zeer fraaie computerfigu-ren)
en een relatie leggen tussen
fractals en de niet-lineaire ont­wikkeling
van systemen. Ten
slotte zal ik een pleidooi houden
voor verdere bestudering van
chaotische systemen, aangeven
hoe dit terrein van wetenschap
ook van toepassing is op organis­men
en organisaties (de menswe­tenschappen?),
om ten slotte te
concluderen dat het woord cha­os
een positieve klank kan heb­ben
omdat chaotisch gedrag
vaak juist een teken van gezond­heid
van organisaties of organis­men
is en niet van ongezond­heid.
1. Het weer
Het eerste voorbeeld, waarbij
kleine verschillen in de begin­condities
grote gevolgen hebben
betreft het weersimulatiesysteem
van Edward Lorenz.
Lorenz deed zijn ontdekkingen
rond 1960 op het MIT bij Boston.
Lorenz had een vereenvoudigd
model gemaakt van de atmosfeer
van het Noordelijk Halfrond. Dit
model bestond uit twaalf diffe­rentiaalvergelijkingen.
Op figuur 1 zien we de
temperatuur of de druk op
een bepaalde plaats in de
tijd weergegeven. De ene
kromme is de weergave
van de tweede helft van
een ontwikkeling, de an­dere
kromme is hetzelfde
met als enig verschil dat nu
aan het einde van de eerste
helft de computerbereke­ningen
zijn onderbroken
en de "tussenstanden" zijn
genoteerd en even later
weer zijn ingevoerd.
Tot grote verrassing van Lo­renz
begonnen beide
12
krommen al na korte tijd grote verschillen te vertonen ondanks het
feit dat de verschillen aan het begin beperkt waren tot afrondings­verschillen,
dat wil zeggen kleiner dan één honderdste promille.
H ier zien we dus dat een betrekkei ijk eenvoudig systeem te vatten in
twaalf vergelijkingen, waarvan de wetmatigheden dus volledig be­kend
zijn in bepaalde situaties, zéér gevoelig is voor de begincondi­ties.
Onmeetbare verschillen aan het begin geven zéér grote ver­schillen
later. Dat wil zeggen dat dit systeem in die situaties volstrekt
onvoorspelbaar is.
2. Doos met vloeistof
Lorenz vroeg zich af of er nog eenvoudiger systemen waren die dit
chaotisch gedrag te zien geven. Hij vond dat in de zogenaamde
Rayleigh-Bénard-cel. Dit is een rechthoekig bakje met vloeistof,
waarin tussen bodem en deksel een constant temperatuurverschil
wordt gehandhaafd. Dit geeft warmte geleiding en convectie (vloei­stofstroming)
zoals we op
%uur2 zien.
De vergelijkingen voor
dit systeem zijn:
dx/dt = - o(x - y)
dy/dt = - xz -I- rx - y
dz/dt = xy - bz
x(t), y(t) en z(t) zijn func­ties
die plaatselijke tem­peratuur
en snelheid
aangeven, r. is het Rayl-eigh-
getal en is evenredig
met het temperatuurver­schil
tussen bodem en
deksel.
Op figuur 3 zien we de
snelheid op een bepaalde plaats in de tijd, bij een waarde voor r. is
28. (Voor r.> 24 is de ontwikkeling van het systeem chaotisch.)
Figuur 4geeh de ontwikkeling van de grootheden x, y en z in de tijd
weer in een driedimen­sionale
ruimte. Het sys­teem
ontwikkelt zich vol­gens
een achtvormige
structuur over twee vleu­gels
van een vlinder. De
geprojecteerde gekleurde
lijn is een vreemde aan-trekker,
of "a strange at-tractor".
Aantrekker of at-tractor
omdat, wanneer je
buiten deze lijn begint,
het systeem zich in de tijd
zo ontwikkelt dat je op
enig moment toch op de­ze
lijn terechtkomt. Het is
een vreemde aantrekker
omdat punten die zich op
een bepaald moment vlak
bij elkaar op de lijn bevin­den,
na korte tijd chao­tisch
gedrag gaan verto­nen,
dat wil zeggen op de
lijn uit elkaar gaan lopen
en vervolgens zelfs ver­schillende
vleugelkanten
kiezen.
Figuur 2
Convectie in een Rayleigh-Bénard-cel,
waarbij de vloeistof zich in twee rollen
splitst (a). Bij grotere temperatuurver­schillen
ontstaan er golven langs het op­pervlak
van de twee rollen (b).
Figuur 3
Chaotische evolutie van x(t)
voor r. =28
Figuur 4
De Lorenz-attractor
3. Het macro-economische model van Kaldor
Het derde voorbeeld van chaotisch gedrag slaat op het macro-eco-
80.0
40.0
A H\
V ilVy'v
! r
i\ i*
40
** /
I i'i
• ^ ^'i\é
WV mKW
t ;" so
/
itT^r
\i<
Vi i
Figuur 5
Voorbeeld van een chaotische ontwikke­ling.
Kleine verschillen in de uitgangs­waarden
van K (netto kapitaalgoederen­voorraad)
en Y (nationaal inkomen) lei­den
rta verloop van tijd tot enorme ver­schillen.
nomische model van de Engelsman Kaldor. Dit is uitgewerkt door
H.W. Lorenz (een andere dan de vorige Lorenz) in zijn boek "Non-li­neair
Dynamical Economics and Chaotic Motion". Het model van
Kaldor is een tamel ijk eenvoudig model. Het bestaat uit twee samen­gestelde
vergel i jki ngen:
Y„,=al,(Y,K,)-S,(Y,)
K H , = I , ( Y , K , ) - / K ,
waarbij
Y= Nationaal inkomen
S = Nationale besparingen
K = Kapitaal goederen voor­raad
Op figuur 5 zien we het ver­loop
van K in de tijd éénmaal
met als beginpunt K = 265 en
Y = 65 en éénmaal met als
begingpunt K = 266 en Y =
66.
Ook hier zien we weer chao­tisch
gedrag namelijk dat
kleine verschillen bij aan­vang
tot grote verschillen la­ter
leiden.
4. De geremde groei­functie
Als laatste voorbeeld van chaotisch gedrag bekijken we de geremde
groeifunctie. Hierbij hanteren we geen differentiaalvergelijking
maar een iteratief proces, dat is een herhaalde wiskundige bewer­king.
We nemen als voorbeeld van zo'n proces het aantal mensen dat
griep heeft binnen een bepaalde bevolking. We gaan eerst uit van
een ongeremde groei met 20% per maand. We stellen het percenta­ge
griep tijdens de maand nul op 30%. Dan is het aantal mensen met
griep in de maand één 36%. In formule:
x,= 1,2 XQ; X2= 1,2 X, ; Xn+-,= 1,2 x„ (ofwel het aantal in de (n -i- 1 )^
maand is 1,2 x het aantal in de n^ maand).
Omdat dat makkelijker is werken we niet met percentages maar met
de "fractie". 30% is een fractie van 0,30.
x,= 1,2 XQ ; in ons voorbeeld wordt x, dus als volgt berekend:
x, = 1,2x0,30->x, =0,36 en
X2 = 1,2 X 0,36->X2 = 0,432.
Zie voor de verdere ontwikkeling tabel 1.
Deze vorm van constante procentuele groei heet exponentieel.
Dit kan natuurlijk zo niet doorgaan. Immers na zeven maanden
heeft meer dan 100% griep. Dat de groei in het begin evenredig is
met het aantal mensen met griep is best aannemelijk. Immers wie ie­mand
ontmoet die griep heeft, loopt de kans zelf besmet te worden.
Tenzij hij/zij al griep heeft. Daarom isechtereen geremde groeifunc­tie
waarschijnlijker, namelijk dat het aantal mensen met griep vol­gende
maand evenredig is met het aantal dat al griep heeft, maar ook
evenredig met het aantal dat nog géén griep heeft. Immers als dat
laatste aantal nul is, is er niemand die 't nog kan krijgen. In formule:
Xn+l =1,2X„(1-Xj.
Stel dat in de maand nul 30% griep heeft (XQ = 0,30) dan geldt in
maand 1:
x, = 1,2x0,3 x ( l -0,3) = 1,2x0,3x0,7 = 0,252
X2 = 1,2 x (1 - Xi) = 1,2 X 0,252 x 0,748 = 0,226
X3 = 1,2 (1 - X2) = 1,2 X 0,226 x O, 774 = 0,21 O
x wordt ten slotte (eindwaarde) 0,1 667. Vul je namelijk 0,1 667 in,
13
Dii
n 9 ^ 1
Figuur 6
Bij grafiek 1 zien we de eindwaarde(n)
die je krijgt bij de verschillende waarden
vana.
In dit voorbeeld is de even-redigheidsconstante
1,2.
We noemen deze constan­te
a, maat voor de besmet­telijkheid.
Voor een meer
besmettelijke griep geldt
bijvoorbeeld a = 2,0.
We zien in tabel 2 dat bij a
= 2,0 ten slotte x = 0,50 (of­wel
50% heeft griep). Bij a
= 3,0 krijgen we eindwaar­den
zoals in tabel 3 aange­geven.
En in tabel 4 is bij
andere waarden van a
steeds aangegeven, wat de
eindwaarde(n) is/zijn. We
zien tot a = 2,9 één eind­waarde,
bij a = 3,0 twee, bij
a = 3,5 vier, bij a = 3,74 vijf
en bij a = 4,0 volledige cha­os.
(Meer dan één eind­waarde
betekent, dat invul­ling
van de één, één van de
andere oplevert enz.) Een
punt waarop het aantal
eindwaarden toeneemt of
verdubbelt heet "bifurca-tiepunt"
(zie figuur 6 en 7).
N.B.I! In een volledig ge­determineerd
systeem - immers de wetmatige ontwikkeling is volle­dig
bekend - zien we een gebied van absolute onvoorspelbaarheid.
Figuur 7
Orde en chaos in het model van geremde
groei X-Tabel
1 Ongeremde groei (met 20% per maand)
Mensen met griep
maand
0
1
2
3
4
5
6
fractie
0,300
0,360
0,432
0,518
0,622
0,746
0,895
percentage |
30
36
43,2
51,8
62,2
74,6
89,5
Tabel 2 Geremde groei met besmettel ijkheid a = 2,0
maand
0
1
2
3
10
11
fractie
0,300
0,420
0,487
0,499
0,500
0,500
percentage
30 1
42
48,7
49,9
50,0
50,0
Tabel 3 Geremde groei "eindwaarden" bij verschillende
a waarden
a
2,9
3,0
3,1
3,2
3,5
eindwaarden
0,655
0,674
0,764
0,799
0,875
0,655
0,659
0,558
0,513
0,383
0,655
0,674
0,764
0,799
0,827 0,501 0,875
aantal
eind­waarden
1
2
2
2
4
Conclusie uit deze voorbeelden
Veel processen zijn niet-lineair. Om de vergelijkingen toch oplos­baar
te maken zijn ze in het verleden vaak vereenvoudigd (gelineali-seerd).
Hierdoor is het chaotisch gedrag in het model verloren ge­gaan.
Dit chaotische gedrag (onvoorspelbaar, gevoelig voor begin­condities)
is eigen aan veel dynamische processen. Nadere bestude­ring
van zulke systemen geeft niet direct betere voorspelbaarheid,
maar geeft informatie over de onvoorspelbaarheid en over het ka­rakter
van de mogelijke situaties (vreemde attractoren) in het on­voorspelbare
gebied.
Kleine oorzaken, grote gevolgen in het
dagelijks leven
Overigens wisten we in het dagelijks leven allang, dat kleine oorza­ken
grote gevolgen kunnen hebben. Immers, een ongeluk zit in een
klein hoekje. De geboorte van één kind is in de wereldgeschiedenis
natuurlijk een kleine gebeurtenis. Heet dit kind echter Adolf Hitler
dan heeft deze kleine gebeurtenis wel grote gevolgen. Wellicht heeft
ook een kleine schrijffout door een monnik ("evita" = beneem helle-ven,
als we het aan elkaar schrijven en "e vita" los van elkaar = ver­mijdt)
het leven gekost aan heel wat ketters die volgens de bijbel al­leen
vermeden moesten
worden en door de schrijf­fout
van het leven zijn be­roofd.
De hoogte van de
hemel
Misschien is het aardig om u
tussendoor even voor te re­kenen
op welke hoogte de
hemel zich bevindt. Zielen figuurS
hebben een volume van +
80 dm^ (namelijk even groot als het lichaam) en een massa van + 40
gram (zoveel bent u namelijk na overlijden lichter dan ervoor). Dat
wil zeggen dat de ziel een dichtheid heeft van 0,5 gram per dm^ en
op figuur 8 kunt u zien dat de ziel dus op 7 kilometer hoogte blijft
hangen.
Fractals
Fractals zijn in zichzelf gelijkvormige figuren. Denk aan bloemkool
en bronchiën. Bij uitvergroting van een detail krijg je dezelfde figuur.
Fractals komen in de natuur erg veel voor. Naast de reeds genoemde
bronchiën en bloemkool, bijvoorbeeld bij hartvaten, wolken en
chemische structuren.
Fractals kunnen op twee man leren gemaakt worden, namelijk recur­sief,
dat wil zeggen een getekende figuur op steeds kleinere schaal
herhalen en iteratief dat wil zeggen, een wiskundige bewerking her­halen.
1 4
MÈ
•'::^^YYJ
Recursief fractals
vormen
We zien op figuur 9 een
driehoek getekend, waar­op
met factor eenderde ver­kleind
driehoekjes op de
zijden zijn getekend enz.
enz.
In figuur 70zien wedit ver­der
uitgewerkt. Merk op
dat de omtrek steeds vier-derde
maal zo groot wordt.
Hoe lang de kust van Enge­land
is hangt ook af van de
schaal waarop je dat be­paalt.
Of deze omtrekken­de
lijn van de driehoeken
dimensie één of twee heeft
is moeilijk te zeggen. Daar
komt het woord fractal
vandaan, namelijk gebro­kendimensie.
Op figuur 11 wordt een
boomfractal gevormd. Uit­gaande
van een stam wor­den
"takken" onder 45° en
met lengt 0,7 x de stam ge­vormd
enz. enz.
Op figuur 12 wordt een
vierkant in negen gelijke
vierkantjes verdeeld, daar­na
wordt de middelste ver­wijderd,
hierna wordt het­zelfde
procédé op de overi­ge
acht toegepast enz. enz.
Op figuur 13 wordt de va­ren
recursief gevormd met
gelijkzijdigedriehoeken en
op figuur 14 de zeef van
Sierpinsky, dat is hetzelfde
proces als bij de vierkantjes
maar nu op driehoeken
toegepast.
Fractals iteratief
We kunnen fractals ook ite­ratief
vormen.
Ik begin met een punt Po
(Xo, Yo). Om het punt PI te
krijgen pas ik de volgende
formules toe zoals we die
op figuur 15z'\en.
Veel beginpunten eindigen
dan bij Pe = (-0,47,0). Al
deze beginpunten die in Pe
eindigen bevinden zich
binnen de groene figuur op
figuur 16. Beginnen we
met een punt buiten de
groene figuur dan gaat het
punt naar oneindig. De
rand heet in dit geval geen
aantrekker maar afstoter,
waarom zal duidelijk zijn.
Het punt Pe (-0,47,0) is in
deze figuur wél een aan­trekker.
Als ik in de formu-
X, = X j - Y j - ( i7
Y, = 2xX„xY„
P„(1;0) *P,(0,3;0)-
• P3(-0;33;0)—
-P2(-0,61;0) •
- P, = (-0,47 ; 0)
figuur 15
figuur 16
figuur 17
les XI = Xo2 - Yo2 -(- a en Y1
= 2XoYo -I- b, a en b varieer
krijg ik bij iedere set van a
en b een andere fractal, een
andere figuur. Deze fractals
heten Julia fractals naar de
Fransman Julia die hieraan
veel gerekend heeft.
Op figuur 17 zien we zo'n
Julia fractal en op figuur 18
zien we de Julia fractal die
naar Mandel broth is ge­noemd.
Vervolgens zien we
een driedimensionaal frac­talberglandschap.
Dit kan
beschouwd worden als op­lossingsruimte
van een set
van differentiaalvergelijkin­gen,
waarbij "paden" of "da­len"
als vreemde attractoren
gezien kunnen worden (fi­guur
79).
Enkele conclusies en
indicaties voor toe­passing
van de cha­ostheorie
1. Voor veel systemen bete­kent
meer en gedetailleer­dere
informatie niet, dat de
evolutie van het systeem be­ter
voorspelbaar wordt. Dit
betekent niet dat de kwanti­tatief
analytische benade­ring
achterwege moet blij­ven.
Integendeel, veel syste­men
kennen een niet-chao-tisch
gebied. Veel systemen
volgen wetmatigheden die
in lineaire oplosbare verge­lijkingen
zijn te vangen.
In de bedrijfshuishoudkun-de
zou veel meer gebruik
gemaakt moeten worden
van nummeriek analytische
verworvenheden. Het is
echter van groot belang om
niet geforceerd te pogen
niet-lineaire onvoorspelba­re
systemen in lineaire voor­spelbare
systemen uit te
splitsen. Voor chaotische
systemen zijn voorspellin­gen
(op langere termijn) in­trinsiek
onmogelijk. In
plaats van te streven naar
gedetailleerde voorspellingen, is de bestudering van de eigenschap­pen
van de attractoren, het karakter van de bifurcaties en dergelijke
zinvol. In veel modellen voor het weer of de macro-economie wordt
gewerkt met lineaire stelsels van vergelijkingen omdat deze oplos­baar
zijn. Deze modellen kunnen, indien het systeem dat ze be­schrijven
niet-lineaire, maar chaotisch is (of zich in een chaotische
situatie bevindt), nooit relevante informatie geven, en zijn in die
situaties dus onbruikbaar.
2. Veel niet-lineaire dynamische evoluties vormen fractals. Voor­beelden
hiervan zijn wolken, bronchiën, hartvatensysteem en de
hersenen.
figuur 18
figuur 19
15
o ^ '5 o
ken van gezondheid. De hartslag en hersenactiviteit vertonen een
chaotische dynamiek met een fractaal karakter (bijvoorbeeld per uur
dezelfde onregelmatigheid, als per seconde).
Chaotische dynamiek maakt terugkoppeling en zelforganisatie no­dig
en mogelijk. Bij veel pathalogische verschijnselen treedt een
verlies aan chaos op (bijvoorbeeld bij epilepsie, bij manische de­pressiviteit
en bij de ziekte van Parkinson).
4. We moeten chaos veel positiever gaan waarderen. Chaos bete­kent
keuzemogelijkheden, betekent vrijheid en de mogelijkheid tot
terugkoppeling en zelforganisatie. Chaos is essentieel voor leven.
Managers moeten niet de hei op om te leren de chaos in hun bedrijf
te beheersen en te reguleren, maar moeten een tijdje huisman wor­den
om te leren omgaan met een chaotisch systeem zoals het huis­houden
is (zo schrijft Tennekes in zijn boekje "dan leef ik liever in on­zekerheid").
De wereld is niet zo voorspelbaar als velen suggereren
ofhopen en dat is misschien maargoed ook.
Ik hoop uw wereldbeeld een tikkeltje minder deterministisch ge­maakt
te hebben en bij u een wat positiever gevoel bij chaos teweeg
te hebben gebracht. Chaos (in de betekenis, die dit woord in de hier
beschreven theorie heeft)
betekent namelijk geen
wanorde, maar chaos be­tekent
orde, wetmatighe­den,
met grote gevoelig­heid
voor begincondities
en waarbij kleine versto­ringen
grote gevolgen
hebben juist ten gevolge
van de heersende beken­de
wetmatigheden.
Tot slot
Wat kan de chaostheorie
betekenen voor de ac­countant:
Ten eerste heeft de ac­countant
bij zijn beoorde­ling
van de (financiële) si­tuatie
van een bedrijf niet
alléén te maken met de
actuele situatie, maar ook
met verwachti ngen.
Of het eigen vermogen (of
het financieel weerstands­vermogen)
toereikend is,
hangt immers sterk samen
met de te verwachten ont­wikkelingen
op het ge­bied
van exploitatie, af­zet,
duurzaamheid, af­schrijving,
etc, etc.
Vaak zal de accountant
uitgaan van lineaire ont­wikkelingen.
Toch zal
voor veel dynamische or­ganisaties
een niet-lineai­re
ontwikkeling waar-schijnlijkerzijn.
Het is be­langrijk
dat de accountant
hiervoor gevoelig is en in­dien
hij/zij een dynami­sche
ontwikkeling als
niet-lineaire herkent, zich
interesseert voor mogelij­ke
vreemde attractoren of
afstoters en eventuele bi-furcatiepunten.
Ten tweede heeft de accountant vaak met organisaties te maken.
Veel organisaties kennen een niet-lineaire dynamiek.
Dit is vaak juist een teken van gezondheid en niet van ongezond­heid.
Men moet dan niet proberen de organisatiedynamiek te line-ariseren
om de situatie beter beheersbaar te maken. Een volstrekt re­gelmatig
kloppend hart is ook ten dode opgeschreven. Dit zou ook
wel eens kunnen gelden voor te ordelijke (lineaire) organisaties.
Voor het omgaan met niet-lineaire dynamische organisaties kan
kennis van fractale structuren van belang zijn. Immers, ook in de na­tuur
vormen niet-lineaire evoluties vaak fractale structuren.
Diverse voorbeelden zijn ontleend aan:
1 ."De vlinder van Lorenz", H. Tennekes e.a.,Aramith Uitgevers.
-namelijk "Het weer", pagina 40;
-en "Doos met vloeistof", pagina 48 en 49;
-en "Het macro-economische model van Kaldor",
pagina 124e.v.
(Tevens zijn hieraan ontleend de figuren 1,2, 3 en 5.)
Overige geraadpleegde
literatuur:
2."Chaos", James Gleick,
Uitgeverij Contact.
(Waaraan ontleend zijn
de figuren 4, 6, 9, 10,
12en18.)
3."Fractals", Hans Lauwe-rier,
Aramith Uitgevers.
(Waaraan ontleend is
figuur 7.)
4."Een wereld van frac­tals",
HansLauwerier,
Aramith Uitgevers.
5."Fractals in theorie en
praktijk, E.D. Schmitter,
AWB Bruna Uitgevers
BV.
6."The science of fractal
IMAGES", M.F. Barns-leye.
a.. Springer Ver-lag.
(Waaraan ontleend is
figuur 19.)
7."Fractals everywhere",
M. Barnsley, Academie
Press.
(Waaraan ontleend is
figuur 14.)
8."Orde uit chaos", llya
Prigogineen Isabelle
Stengers,
Bert Bakker.
9."Nieuwe visies inde
wetenschap", J. Kint
e.a., Acco.
Van Lidth de jeude: We
moeten chaos veel positie­ver
gaan waarderen.
16
Vermeende oorzaken
prof.dr. W.A. Wagenaar
hoogleraar Psychologische Functieleer
Rijksuniversiteit Leiden
Maar mensen kunnen daarmee
moeilijk leven; ze hebben de nei­ging
altijd en overal oorzaken te
zien, en zelfs om bevestigingen
van hun attributies te zien waar ze
niet bestaan.
Een eenvoudig voorbeeld is het yj-i-jin­zien
van oorzaken in verschijnse- *"'••'""»••""•*»*"
len die uitsluitend door chaotische invloeden veroorzaakt worden.
Omdat we deze oorzaken nooit kunnen kennen benoemen we de
oorzaken meestal collectiefals "toeval". Maar kunnen we toeval ook
herkennen wanneer het zich voordoet? In figuur 1 zijn twee series
weergegeven die de uitkomst zouden kunnen voorstellen van het
gooien met een muntstuk; licht is kruis, donker is munt. ledere serie
C)CO«C000*«O**«««O**««O«C>00»«O**«Ci«O«00*C)**«O
o«o«co««oo«o««o«o«o»«oo»o«o«cx:«o»o»o«oo«c»o«
(figuuri)
De kans op herhaling in de bovenste serie is 0,5, voor de onderste serie is de
kans op herhaling 0,2.
is daarbij mogelijk, maar sommige fypen series zijn waarschijnlijker
dan anderen. De afgebeelde series bevatten beide evenveel kruis als
munt. Maar de kans op herhaling is in de eerste serie gelijk aan 0,5,
terwijl die in de tweede serie veel kleiner is: 0,2. Het tweede type
komt veel minder voor, maar wanneer je aan mensen vraagt welk ty­pe
vaker voorkomt hebben ze doorgaans juist een voorkeur voor het
tweede type. Daarin wisselen kruis en munt elkaar netjes af, er ont­staan
geen grote groepen. In de eerste serie zijn er wel zulke groe­pen,
en de meeste mensen menen dat zulke groepen niet bij toeval
kunnen ontstaan. Wanneer ze toch ontstaan gaan ze op zoek naar
een oorzaak, en zo'n oorzaak kan in een complexe wereld altijd
worden gevonden. Dit is geïllustreerd in mijn tweede voorbeeld.
Het voorbeeld in figuur 2 stelt het aantal veiligheidsincidenten voor
dat zich bij een bedrijf gedurende enkele weken heeft voorgedaan.
Horizontaal zijn de dagen van de week uitgezet, verticaal de twaalf
afdelingen van het bedrijf. Die afdelingen zijn verdeeld over twee
vestigingsplaatsen, laten we zeggen onshore en offshore. In de zo
figuur 2
Veiligheidsincidenten in een fictief bedrijf.
actie prijs
z m d w d v z z i m d w d v z z m d w d v z z m d w d Tvt
In een wereld die gekenmerkt wordt door chaoti­sche
verbanden is het meestal onmogelijk oorza­ken
van verschijnselen te ontdekken, omdat de
oorzaken te miniscuul zijn, te ver verwijderd van
degevolgen, en te groot in aantal.
prijs actie
ontstane matrix is op volstrekt
willekeurige wijze tien procent
vandevakjesopgevuld;erzitdus
geen systeem achter. Bij toeval
ontstaan dan de verdichtingen en
verdunningen die men maar al te
gaarne interpreteert. Zo zien we
dat het onshore-bedrijf in de eer­ste
periode tamelijk veel onge­lukken
heeft. De hoofddirectie interpreteert deze opeenhoping en
stuurt een waarschuwing naar de operations manager. Deze hangt
pamfletten op waarin iedereen die incidenten veroorzaakt wordt be­dreigd
met hel en verdoemenis. En zowaar, het helpt: in de volgende
periodezijndeonshore-afdelingen veel veiliger.
Tegelijkertijd heeft de offshore-sectie een prijs gekregen voor hun
uitstekende prestatie op het gebied van veiligheid. Maar dat heeft
een averechts effect: de afdelingen nemen kennelijk hun veiligheid
nu niet meer zo serieus, en het aantal incidenten neemt toe. De
hoofddirectie zendt ze eveneens een waarschuwing, en dat helpt:
aan de opeenhoping van incidenten komt een einde. Op deze wijze
zou men gemakkelijk tot de conclusie kunnen komen dat straffen
helpt en prijzen niet. Maar er is geen verband tussen de acties van de
hoofddirectie en de incidenten: de incidenten zijn immers volstrekt
willekeurig verdeeld. De natuurlijke opeenhoping is het resultaat
van toeval, dat wil zeggen van ontelbare onmeetbaar kleine oorza­ken
die de hoofddirectie niet kan kennen, en die niets te maken heb­ben
met hun acties. Door regressie naar het gemiddelde komt aan
perioden met relatief veel of relatief weinig incidenten altijd een
eind; wanneer men in die periode actie heeft genomen attributeert
men het beëindigen van een periode aan die actie.
Het derde voorbeeld is ontleend aan het werk van drs. M. Koornstra,
de directeur van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Ver­keersveiligheid
(SWOV). Het voorbeeld is weergegeven in figuur 3.
figuur 3
Verkeersdoden in Nederland (bron: Koornstra, SWOV)
«10^
160
40-
3000
60 .
laar
KM/JAAR
90 60 jaar 90
DODEN/KM
60 90
laar
DODEN/IAAR
17
Het rechter paneel van figuur 3 geeft het verloop van het aantal ver­keersdoden
in Nederland weer. De suggestie wordt gewekt dat er
omstreeks 1974 een zeer invloedrijke beslissing is genomen, waar­door
het aantal slachtoffers drastisch daalde. Wat was deze belang­rijke
beslissing? Sommige ambtenaren en politici menen dat het de
invoering van de maximumsnelheid was. Daarbij realiseren ze zich
niet dat het aantal verkeersdoden een afgeleide grootheid is, die
moet worden begrepen als de resultante van twee onderliggende
processen: de groei van het aantal gereden kilometers en de afname
van het gevaar per kilometer. Die twee meer fundamentele groothe­den
zijn weergegeven in de twee linker panelen van figuur 3. Daar is
te zien dat we met een bijna lineaire toename van het aantal gereden
kilometers hebben te maken, en met een bijna lineaire afname van
het aantal doden per
kilometer. Het ver­loop
van deze twee
curves is bepaald
door een zeer groot
aantal zeer kleine
oorzaken; te veel om
op te noemen. De in­stelling
vaneen maxi­mum
snelheid in
1974 heeft daarbij
geen direct waar­neembare
invloed gehad. De suggestie van een invloed ontstaat
doordat het totaal aantal verkeersdoden het resultaat is van een ver­menigvuldiging
van beide lineaire verschijnselen. Men verkrijgt
dan per definitie een kwadratisch verschijnsel dat hier'de vorm aan­neemt
van een bergparabool. De plaats van de top heeft echter niets
te maken met de specifieke maatregelen die men in dat topjaar heeft
genomen. De illusie van een duidelijk aanwijsbare oorzaak is bui­tengewoon
sterk; te sterk voor sommige beleidsmakers.
Managers moeten zich natuurlijk op de hoogte stellen van het resul­taat
van hun handelingen. Maar wanneer ze worden geconfron­teerd
met chaotische systemen gaat dat niet op intuïtieve gronden.
Het bedrijfsleven speelt zich af in een wereld die alle kenmerken
van chaos heeft. Men heeft daarin een methode nodig om systeem
van chaos te onder­scheiden.
De metho­dische
aanpak is wat
de professional ken­merkt.
Men mag ver­onderstellen,
of in ie­der
geval wensen, dat
accountants zich door
dit soort professionali­teit
onderscheiden.
Wagenaar: De methodi­sche
aanpak is wat de
professional kenmerkt.
1 8
Ü" ^ f o
zekere oorzake
van chaos
prof.dr. W.A. Wagenaar
hoogleraar Psychologische Functieleer
Rijksuniversiteit Leiden
n
Het schoolvoorbeeld van een
chaotisch verschijnsel is het weer.
De precieze voorspelling van hoe
laat het vandaag in mijn achter­tuin
zal gaan regenen, en hoeveel
regen er zal vallen, is niet te leve­ren.
Het KNMI kan iets vaags zeg­gen
met allerlei marges van waar­schijnlijkheid
omkleed, maar de
waarheid is dat het in de praktijk
kan gebeuren dat ik in de plensre-gen
zit op een dag dat het KNMI
droog weer voorspelde. Een der­gelijk
resultaat zou het geloof in
de meteorologie als wetenschap
niet schokken; nog minder zou de
neerplenzende regen ons doen
twijfelen aan de fundamentele
wetten die geacht worden een fy­sisch
verschijnsel als het weer te
beheersen. De reden voor de on­voorspelbaarheid
van het weer is
het zogenaamde "butterfly-ef­fect":
een vlinder die met zijn vleugels klappert op een bloem in Ca-lifornië
veroorzaakt daarmee een kleine luchtstroom die uiteindelijk
het verschil tussen wel en geen regen in mijn achtertuin kan bepa­len.
Het is niet mogelijk om alle klapwiekende vlinders ter wereld in
rekening te brengen; en zelfs als we dat konden, zouden we moei­lijkheden
hebben met de invloed van de zo goed gecamoufleerde
wandelende takken.
De meteorologie laat zich door het butterfly-effect echter niet ont­moedigen:
zij wil niet exact voorspellen wat er in mijn achtertuin
gebeurt. Zij wil een weersvoorspelling doen die beter is dan wat je
verkrijgt wanneer je er maar naar gokt. Wanneer dat lukt heeft de
weersvoorspelling een praktische waarde, ja zelfs een commerciële
waarde. Een zelfde soort redenering gaat op voor veel voorspellin­gen
over de produkties van chaotische systemen. Het voorspellen
van de optiebeurs behoeft niet perfect te gebeuren, als je maar over
een betere voorspelling beschikt dan de andere beleggers. De voor­spelling
van de werkelijke toestand waarin een groot bedrijf verkeert
hoeft niet perfect te zijn, zolang je in staat bent op grond van de
voorspelling meer probleemgevallen te detecteren, dan wanneer je
een randomsteekproef trekt.
Maar er is een ander aspect van chaotische systemen dat relatief
weinig aandacht krijgt. Alweer kan de meteorologie als voorbeeld
worden gebruikt. Ongeacht het chaotische karakter van het weer­systeem,
is het aantal verschijnselen dat zich kanvoordoen beperkt.
Het kan wel regenen of sneeuwen, maar het kan niet gebeuren dat
het weersysteem ineens neervallende kattenen honden produceert,
zoals een Engelse uitdrukking suggereert. In de weersvoorspelling
komt een beperkte verzameling van verschijnselen voor; over de
omvang van die verzameling is de meteorologie volstrekt zeker.
Vandaar dat je in de praktijk niet zoveel last hoeft te hebben van het
probabilistische karakter van weersvoorspellingen. Je weet niet ze­ker
of het zal gaan regenen, maar je weet wel dat regen hetgeen is
waartegen je je zou moeten wapenen. Je kan dus het zekere voor het
Chaostheorie beschrijft hoe in een wereld waarin
ieder gevolg een duidelijke oorzaak heefttoch de
situatie kan ontstaan dat gevolgen per definitie
onvoorspelbaar zijn. De belangrijkste reden is
dat men, om de oorzaak-gevolgrelatie te kunnen
benutten, een oneindig precieze observatie van
de veroorzakende feiten nodig heeft. Aangezien
oneindige precisie in de observatie niet bestaat,
kan men over gevolgen slechts in termen van
waarschijnlijkheden spreken. Uiteindelijk kan
de aldus geïntroduceerde onzekerheid ertoe lei­den
dat verschijnselen in wezen niet voorspel­baarzijn,
althans niet met een voorde praktijk
bruikbare nauwkeurigheid.
onzekere nemen door je van een
paraplu te voorzien. Chaotische
systemen opereren binnen mar­ges
die zelf niet chaotisch zijn;
vaak is het voor een nuttige toe­passing
van kennis over het sys­teem
slechts nodig de marges te
kennen.
Ongelukken
ismm^mwmmmmmmsm.
Een ander schoolvoorbeeld van
chaos is het complexe systeem
van omstandigheden waarin
mensen werken en ongelukken
maken. Wanneer ik vandaag met
mijn auto op een ander bots, is
de botsing het resultaat van een
oneindig aantal samenvallende
gebeurtenissen. Ik reed te dicht
op mijn voorganger, mijn voor­ganger
remde omdat hij schrok
van een overstekend konijn, het
konijnstak juist overop het moment dat wij langskwamen, ikhad ei­genlijk
de bedoeling een andere route te nemen, maar mijn vrouw
vroeg me ergens een brief af te geven, ik kende de desbetreffende
wijk niet en lette bij het zoeken van de juiste straat niet op het ver­keer,
de brief over een bestuurlijke aangelegenheid had toevallig
veel haast omdat de Staatssecretaris een vervelend besluit leek te
gaan nemen, de Staatssecretaris was op dit idee gekomen door een
vraag in de Tweede Kamer, enzovoort, enzovoort. Het is totaal on­mogelijk
te voorspellen dat ik over een week een ongeluk zal ver­oorzaken,
omdat je daarvoor moet weten hoelang een konijntje het
gras aan de ene kant van de weg lekker zal vinden en welke vragen
Kamerleden zullen gaan stellen (om maar eens twee op zichzelf ook
weer chaotische verschijnselen te noemen). Degenen die in een in­dustriële
omgeving uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor de veilig­heid
van hun werknemers zitten vaak met de handen in het haar:
hoe hadden ze kunnen weten dat een gigantisch ongeluk zou plaats­vinden
op de wijze die zich ju ist heeft voorgedaan ? Vaak I ijkt het on­geluk
een gevolg van volstrekt onvoorspelbare samenvalling van
onvoorspelbare factoren, waarvan de domheid van mensen meestal
een heel in het oog lopende is.
Maar het geheim van ongelukkenbestrijding is nu juist gelegen in het
feit dat ongelukken binnen bepaalde marges ontstaan. We weten dat
hetbasismechanismebestaat uit een onvoorspelbare-of in ieder ge­val
onvoorspelde - samenvalling van gebeurtenissen. We moeten
dus niet denken dat voorspelling van ongelukken een afdoende re­medie
zal zijn: de vijand is als het ware onzichtbaar, en we moeten
ons tegen die onzichtbaarheid wapenen. Dat inzicht is op zichzelf al
goud waard. Bovendien weten we dat het gaat om een coïncidentie
van gebeurtenissen die zelf ook weer onvoorspelbaar zijn, maar
waarvan het aantal typen beperkt is. Het voorbeeld van menselijke
domheid, waarmee veel bedrijven op de proppen komen omdat ze
denken dat ik, als psycholoog, daartegen wel een remedie zal we­ten,
is tekenend. We weten niet wanneer iemand iets doms zal doen
en waaruit de domme handel ing zal bestaan; maar we weten wel dat
19
domheid een van de vijanden is. Zoals er een beperkt aantal weers­verschijnselen
bestaat, zo bestaat er ook slechts een beperkt aantal
van typen ongelukken. Je kan niet voorspellen wanneer en waareen
ongeluk gebeurt, maar je kan wel zeggen dat het er een zal zijn bin­nen
een beperkt aantal mogelijkheden.
De parallel met het weer gaat nog verder. We weten dat het in
Gabon nooit zal sneeuwen en dat overstromingen niet in de Sahara
plaatsvinden. In Nederland hebben wegeen zandstormen en aan de
Noordpool geen hittegolven. Het type weersverschijnsel is dus ge­bonden
aan meetbare voorwaarden. De constatering dat er slechts
een beperkt aantal weersverschijnselen bestaat is niet het enige; bin­nen
bepaalde voorwaarden kan uit het repertoire slechts een nog
beperktere keuze worden gemaakt. Bij ongelukken is dat net zo:
binnen meetbare voorwaarden
ontstaan slechts ongelukken van
een klein aantal mogelijke typen.
De vraag naar ongelukkenpre-ventie
heeft natuurlijk allereerst
te maken met het kennen van de
vijand: welke typen ongelukken
zijn mogelijk? En vervolgens met
het vinden van omstandigheden
die het repertoire verder verklei­nen:
welke van alle mogelijke on­gelukken
zullen wij hebben, ge­geven
de omstandigheden waar­in
we werken. Die beide vragen
omzeilen het chaotische karakter
van ongelukken, maar de ant­woorden
leveren uiterst bruikba­re
informatie op, aangezien ze
een beeld geven van de soorten
verdediging- in de trant van para­plu's-
die mogelijkzijn.
Nadere uitwerking
Ons onderzoek naar typen ongelukken heeft geleid tot een beperkte
lijst van factoren die ongelukken veroorzaken. Deze factoren zijn
allemaal beïnvloedbaar. De kunst is te weten dat een dergelijke
beïnvloeding nodig is. De factoren zijn:
- niet-functionerende apparaten;
- verkeerde ontwerpen;
- rommel;
- slechte onderhoudsprocedures;
- slechte werkprocedures;
- fouten-uitlokkende condities;
- missende beschermingen;
- slechte opleiding;
- onverenigbare doelen;
- slechte organisatie;
- communicatieproblemen.
De relatie tussen deze vaste gebreken en ongelukken is chaotisch. In
het hierboven gereleveerde auto-ongeluk is het te dicht rijden op de
voorganger een slechte werkprocedure. Er is geen bescherming te­gen
het inrijden opeen voorligger. Endeconditie van je weg zoeken
in een onbekende wijk lokt fouten uit. Derest van de veroorzakende
factoren en de toevallige coïncidentie van alle oorzaken, zijn van de
butterfly-categorie. De slechte werkprocedure is te voorkomen, en
voor zover niet te voorkomen kan men zich tegen de gevolgen wa­penen.
Het type ongeval (kop-staart botsing) is in ieder geval niet
chaotisch; we kennen het maar al te goed als gevolg van slechte
werkprocedures. In plaats van ons op te winden over de vraag of je
kan voorspellen wie wanneer en waar een kop-staart botsing zal
veroorzaken, kunnen we ons afvragen welke "paraplu" ons tegen het
type in zijn algemeenheid kan beschermen. Daarbij zijn er verschil­lende
mogelijkheden: we beïnvloeden de foute werkprocedure, we
voegen extra bescherming toe, of we veranderen de omstandighe­den
waarin automobilisten zich laten afleiden. Bijvoorbeeld: een
duidelijk systeem van bewegwijzeringen naamgeving in woonwij­ken
zou het ongeluk kunnen hebben voorkomen. Dat kan je nastre­ven
zonder te weten dat je daarmee een bepaald ongeluk op een be­paalde
dag voorkomt. Nog minder is het nodig om het desbetreffen­de
ongeluksscenario tevoren te kennen. Ongelukspreventie richt
zich vooral op onbekende scenario's, omdat scenario's van het type
"butterfly" zijn.
De consequentie van deze redenering is dat je, om ongelukken te
voorkomen, niet moet letten op de "butterfly-factoren", maar juist op
de elf structurele factoren die zich altijd in ongeluksscenario's voor­doen.
Ongeluksanalyse moet de­ze
factoren blootleggen; vaak be­tekent
dit een analyse naar ach­tergronden
die ver van de eigen­lijke
gebeurtenissen zijn gelegen,
en die ver in de historie liggen.
Daarmee begeeft men zich ook
uit het "zoeken naar de schuldi­gen";
integendeel, men gaat op
7oek naar het beïnvloedbare, en
daarbij behoren de schuldigen
nu juist meestal niet.
De accountant
Accountants hebben vaak te ma­ken
met een chaotisch systeem.
Zij proberen te voorspellen, op
grond van beperkte informatie,
water in de toekomst meteen on­derneming
zal gebeuren. Het
aantal invloeden op het wel-en-wee
van een onderneming is echter oneindig groot: hoe zou een ac­countant
een goede voorspelling kunnen maken? De les is dat het
aantal typen ongevallen dat een onderneming kan overkomen niet
oneindig groot is. De factoren die bepalen welke type ongeval zal
plaatsvinden zijn dezelfde elf die hierboven al zijn genoemd. Wan­neer
een bedrijf met slecht opgeleid personeel werkt zal dat uitein­delijk
tot bepaalde problemen leiden. Men hoeft die problemen niet
uit de eerste cijfermatige verschijnselen op te sporen; een beoorde­ling
van het opleidingsniveau zegt genoeg. Een overbureaucratise-ring
zal weer andere problemen veroorzaken. Maar het verschijnsel
kan vroegtijdig worden opgespoord door te letten op het aantal ver­schillende
formulieren dat in gebruik is, de lengte van verzendlijsten
op memo's, of het aantal aanwezige fotokopieerapparaten.
Wanneer de aard van de te verwachten problemen duidelijk is, valt
het meestal niet moeilijk om te verzinnen watjeertegen moet doen.
De kunst van accountancy is om het beperkte repertoire van onge­lukken
te kennen, en om gevoeligte worden voorde tekenen die op
een vroeg tijdstip vertellen tegen welke ongelukken binnen het re­pertoireeen
speciale beveiliging nodig is.
Zelfs in een chaotisch weersysteem kan je uitvinden dat je op de
Noordpool bent, en dat het dus zal gaan vriezen, en dat je je daarte­gen
warm moet kleden.
20
Werken
met
Omegon
betekent
Niet voor niets geven
meer dan 1250 accountants-en
administratiekantoren
de voorkeur aan
een Omegon-Systeem
••^••^•^••••••••••••piiiiaapaBiaiaiiiii^
TMTU t^rTf / f 1
Omegon Computersystemen bv
de Schutterij 27
postbus 755
3900 AT Veenendaal
telefoon 08385-40404
fax 08385-28616
Specifiek voor toepassing door
accountantskantoren ontwikkelde
software, die in samenwerking met
gebruikers systematisch verder
wordt geperfectioneerd.
Geïntegreerde systemen met zeer
uitgebreide toepassingsmogelijkheden.
Dit maakt niet alleen het werken
aanzienlijk efficiënter, maar ook de
prijsstelling glashelder (en, niet te
vergeten: uiterst concurrerend).
Korte trainingstijd.
Een belangrijke verborgen kostenpost
is de trainingstijd.
Gebruiksvriendelijkheid in
combinatie met persoonlijke
instructie garanderen dat de tijd die
"nodig is om u en uw.medewerkers
volledig met het Omegon-systeem
vertrouwd te maken tot een
minimum wordt beperkt.
MuM-UserlMulti-Tasking zonder
meerprijs. Veelal betaalt u een
prijs die varieert met het aantal
aangesloten terminals of PC's.
Omegon berekent echter een vaste
prijs per vestiging, ongeacht het
aantal aangesloten werkplekken.
Geen kinderziekten. Omegon
specialiseert zich in het
ontwikkelen van specifieke
software voor accountants- en
administratiekantoren.
De indrukwekkende referentielijst
is een overtuigend bewijs voor
de toonaangevende positie van
Omegon;
Gratis telefonische Help Desk.
Optimale service en ondersteuning
zijn kenmerkend voor de
ondernemingscultuur van Omegon.
Een vraag of probleem moet
zomogelijk direkt worden opgelost.
Deze spreekwoordelijke service
kost u niets.
Disorder and Paradox:
a Challenge to Control
dr. D.L. Watts
Organisatiesocioloog De Baak Management Studiecentrum
The issue that these scenes are in­tended
to dramatize is that of pre­dictability,
or, said more in kee­ping
with theme of the day: is it
possible to predict, plan, govern,
and steer an organization in a set­ting
of uncertainty. What are the
limits, the probabilities and the
uneludable irregularities to be
considered?Thisquestionisakey
one for managers with whom I
work, but certainly no less crucial
for accountants whose daily task
revolves around the concern for error and control.
What we have just witnessed* demonstrates two
types of system failure: One was a physical and
material failure of theChallenger immediately af­ter
lift-off; the second, a statement which sugge­sts
the limitations of the human monitoring sys­tem
inside NASA which was intended to prevent
this kind of disaster
from occurring.
be easily identified and correctly
attributed to the appropriate
source. Secondly, we assume
that data are always realiable or
said conversely data are never
distorted or massaged. And third,
the model suggests that the in­ternal
working of an organization
can be completely and fully de­scribed
leaving the operator to
only choose the (correct) correc­tive
administrative procedure.
The new images brought forth by chaos theory, suggesting non-line­ar
change and discontinuities are not unlike those first put forth by
individuals who defended the idea that the earth was round instead
of flat. New images made many people uncomfortable, particularly
those who had built their as­sumptions,
and in many cases
their fortunes, in believing the
world to be flat. New images
confront us contradict comforta­ble
expectations, and cause even
despair.
What is the relevance of these
new images suggested by chaos
and self-organization? I would
suggest that not unlike early
mapmakers, the difference in
whether the earth is flat or round
was critically important to those
who traveled the high seas. Maps
they used certified that, based on
the best available information,
these maps could be counted on
to describe the present state of af­fairs.
Accountancy is also con­cerned
with certifying a reality to
be valid. Businessmen, not unli­ke
early travelers make decisions
based on these maps. I would suggest therefore, that it is not only the
reliability of the accountant's report but also his world view which is
important. Does he accept the world to be flat or round, stable and
predictable, or surprising and chaotic? Perhaps one of the contribu­tions
from a symposium such as this is an opportunity to reconsider
our own existing "maps".
One of the most famous and pervasive maps is that of the simple cy­bernetic
feedback model. Part of its strong appeal I would suggest, is
that while it enables us to allow for change - variations may be taken
into account - we nevertheless are promised that change can be con­trolled
within limits. There are a number of interesting assumptions
conveyed by this familiar model of feedback. One is that error can
*Mevr. Watts begon haar inleiding met een korte audiovisuele
presentatie.
What has just been described, albeit in a simplified form, is an extre­mely
powerful "map". It provides an important basis of thinking for
managers, system theorists, and I would suggest accountants as
well. Much more could be said about this model but, I propose that
we focus on one aspect, namely that of the reliability of the data flo­wing
through this system and the implications for control.
Consider first the issue of identifi­cation
of error. Let us assume that
an organization, through the use
of codes or classifications, elimi­nates
variety and makes sense of
an otherwise overwhelmingly
turbulent world. Compare this to
your own arrival and check-in at
a busy international airport. You
are identified on the reservation
list, coded, and filed by the airline
as a business class passenger,
with a valid passport in a non­smoking
area. Passports, repre­sent
another classiftcation sche­me
which allows one to pass th­rough
borders, depending on
whether or not one fits the ap­propriate
categories.
This screening is non-problema­tic
so long as there is fit between
the environment and the organi­zational
code. However, what is
frequently most vital to an organization, is that which surprises. It is
the irregularities which inform. But irregularities, discontinuities,
the unexpected, even represented numerically, may be screened out
when they do not "fit" the existing, codes, the present set of expected
outcomes. This was referred to in a recent article on accounting as
the"numbers which wedonot have". It is not the routine but the ex­ceptional
which may signal the paradox between our expectations
and reality.
Consider the well-known story of the bombing of Pearl Harbor. This
incident is all the more memorable because it was known in advan­ce
that Japanese trial bombing dives were taking place on outlying
Hawaiian islands. The American expectations of air attack by the Ja­panese
was considered to be so remote or even nonexistent that
even though the radar personnel individually were perceptive
enough to identify this event, the "news" of this possible attack was
not communicated upwards in the hierarchy. The monitoring sys-
22
^ 1) f 1
tems were not able to report this surprising event. The United States
expected the war to be fought outside its own territory. Companies
expect new technologies to resemble existing ones, and accoun­tants
develop control systems based on past incidents of misma­nagement.
Simply said, the future is to be an extrapolation of the
past. Control is based on our I imited abiI ity to predict the future.
In addition to our difficulty in registering the unexpected, consider
theissueof rel lability of data. When we think of human actors inside
our feedback model, we tend to imagine them as neutral observers
who accurately register their observations and transmit data undis-torted
up the line. The expression "garbage in garbage out", although
not very elegant, sums up the significance of reliable data flowing
through the organization due to the assumption that the data collec­ted
and transmitted from one group becomes the input for the next,
which in turn builds up a presumably accurate image of the organi-zations's
activities. These data in effect provide the basis upon
which we build our control system."
Instead of this neutral model of man, consider data inside an organi­zation
to be refracted through a
prism or a series of prisms, each
representing a different set of in­terests
and perceptions. This is
represented in the slide in terms
of functional divisions such as
marketing, production, research
and development. Reality in this
example may be perceived, filte­red
and understood in terms of
various viewpoints. An invest­ment
decision may be viewed th­rough
the prism of production ca­pacity,
product/market fit or fi­nancial
commitments depending
upon your position in the compa­ny.
Similarly, what one chooses
to record and report may depend
upon whether or not it is in one's
interest to report certain facts.
One aspect too frequently over­looked
in our search for reliabili­ty
is simply that actors exercise
choice concerning which facts
they choose to include. And
man, being quite rational will
choose those facts which best serve his own "selfish" concerns. The­re
is nothing neutral in choosing to ignore certain facts. In my opi­nion,
it can be said, that Thiokol engineers behaved quite predicta­bly
in overlooking possible sources of failure given the pressure to
keep to bet Challenger timetable for launching. I would go so far as
to suggest that we create enormous disincentives to report unexpec­ted
outcomes, thereby undermining our own search for reliable in­formation.
Conclusion
Prisms, codes, feedback - is it possible to predict and control organi­zations
in an uncertain world? This is a complex issue but one that is
quite central to the field of accountancy. While not providing ans­wers,
what I have suggested is that our assumptions concerning the
predictability and control of the future may be more tentative than
we think. As a closing image I would like to compare our search for
organizational control to that of the dike system here in the Nether­lands.
The dikes which were build before 1953 were structured, so­lid,
and carefully monitored.
Then came the storm and the
terrible ftood, a disaster for
which people were unprepared.
Th is was not because there were
no dikes, but because the dike
system was based on old as­sumptions
concerning rela­tionships
between flood waters,
storms and resistance. What the
ftood of 1953 revealed was not
only the limitations of the dike
system, but the limitations or
our understanding of control at
that time. In looking at the field
of accountancy, I suggest that
you keep an open, flexible ap­proach
to the problem of con­trol.
Stay alert to the fact that ho­wever
our present systems are
designed in order to provide
certainty and predictability,
they nevertheless reveal more
about our existing images of
control than the true character
of organizations and nature.
Watts: Not only the reliability
of the accountant's report is im­portant,
but also his world view.
23
^viJ_:.l u cj)i^ iiJij) i ^^B 9HH^^^ ^^^^^^M ^^^^V^^
O F :^.AT TTFT ILJ
^
^ ^ ^ ^ . . ,
RAET weet door haar jarenlange ervaring op uw vakgebied net zoveel van accountancy als van automatisering. Zo weten we
dat het uitwisselen van informatie met klanten, alsook het verbeteren van uw eigen eiïiciëncy noodzaakt tot automatisering.
Bovendien verschuiven de aktiviteiten van produküe naar advies. RAET Accountancy biedt u dan ook een oplossing die
verder reikt dan de samenbouw van hardware en software. ^ \ / C Z ) I ^ J I D ' T r l—f h"*/ I T ^ / \ . h"*/ I
Wij leveren een allesomvattende oplossing, van consultancy tot en met de uitvoering van de meest veeleisende infrastructuur
RAPPORn^ERE]M,
'>J ZORO ZIJ^NT?
RAET heeft voor elke accountancy funktie een hoogwaardige en betrouwbare oplossing. Vanaf de primaire processen zoals
de loon- en salarisadministratie, tot en met het adviseren. Uiteraard zijn deze toepassingen ge­ïntegreerd.
Ook u kunt RAET voor u laten werken. U heeft dan nooit meer exti^ tijd nodig omdat u
( ; 3 P T ' ^ : : ^ " p r i ^ ^ J 7PT—^I^ST? de rapportage nog niet compleet heeft. RAET
Accountancy kunt u bereiken in Apeldoorn, Laan van Malkenschoten 30, 7333 NR tel. 055-4913 00. ACCOUNTANCY
RAET^
De euphorie van het gelijk
prof.dr. A. van der Meiden
Hoogleraar Public Relations Rijksuniversiteit Utrecht
Zozeer zelfs, dat er een hele dag
aan gewijd is. Kennelijk zijn bij u
en anderen de zekeringen door­geslagen.
Dat wil zeggen wat
vroeger vaststond, betrouwbaar
was, niet werd aangevochten,
communicatief zekerheid bracht
bij zender en ontvanger, dat
wordt nu van binnenuit en van
buitenaf aangetast. Ontzekerd.
Het siert u dat u dat probleem met
zoveel facetten eens aan de orde
stelt. Natuurlijk om te vernemen
dat u niet de enige branche verte­genwoordigt
die in een dergelijke
ontzekering terecht is gekomen.
Maar vooral om met elkaar te
overdenken wat je moet doen om
de onzekerheid te managen.
Aan mij de taak om vanuit de communicatiewetenschap (die zich
overal mee bemoeit, omdat alles om communicatie draait) enige
lichtstralen te laten vallen op de problematiek van de euphorie van
het gel ijk.
Waar gaat het om? Om dat papiertje, om de toegevoegde waarden
ervan, bij de opsteller, de opdrachtgever, de lezer die er iets mee
moet doen.
Om dat (on)waarschijnlijkheidspapiertje, dat waarschijnlijke waar­heden
of processen bevestigt, dat waarschijnlijke uitspraken doet
over cijfers en verloop van zaken en dat in zekere termen stelt wat
nooit zeker te stellen is.
Mijn hoogleraar in de dogmatiek vatte dat vroeger zo samen: mijne
heren, vast staat dat niets zeker is.
Misschien een aardig motto voor de accountants. Voor het vaandel
van uw harmonie: vast staat dat niets zeker is.
Voor de communicatie-weten­schap
uit gaat de theologie. Ik
haast mij dan ook mij zeker te
stellen met veel oudere uitspra­ken
dan de communicatie-we­tenschap
heeft kunnen doen.
Ik moet beginnen met een nega­tieve:
in het boek Job staat ver­meld
dat de goddelozen vele ver-zekerdheden
hebben.
Ik vind die uitdrukking niet bruik­baar
voor een congres met zovele
betrouwbare lieden.
De zekerheid
ontmanteld
De zekerheid van de accoun­tantsverklaring
biedt communi­catief
gezien een euphorisch ge­lijk,
een gelijk dat aangenaam
aanvoelt.
Ik verklaar mij nader.
Het gelijk is daarin gelegen, dat
degene die zich akkoord ver­klaart
met de stand van zaken zo-
Enige jaren geleden mocht ik u, tegen redelijke
vergoeding, voorhouden dat uw beroep aan het
ontsokkelen was.
De term is inmiddels opgenomen in de woorden­schat
van het Nederlands. Geen wonder dat ik
vandaag weer een poging doe een nieuwe term
te introduceren, want de entourage van een Ac­countantsdag
is kennelijk vruchtbaar voor ver­nieuwingen.
Ditmaal wil ik u voorhouden dat u en uw werk
aangetast wordt door ontzekering.
als hij of zij die aantrof, zich
daarmee gelijk wil stellen. Er
borg voor staat. Dat gelijk wordt
gecommuniceerd: naar al diege­nen
die dat gelijk nodig hebben
om hun mening te vormen en
hun beslissingen te nemen. Het
gelijk krijgt een belangrijke toe­gevoegde
waarde door het op
schrift te stellen.Het is een ge­stold
gelijk.
In onze cultuur zijn dergelijke ty­pen
van gelijk-vastlegging on­derdelen
van een soort funda­mentalistisch
systeem, waarbin­nen
waarheden pas waarheden
worden indien zij zijn "vastge­legd".
Dat geldt voor de politieke
en voorde godsdienstige wereld evenzo.
De bedoeling van het gelijk hebben is dat de zender van die bood­schap
gel ijk krijgt. En vervolgens krijgt ook de gelovige aan de ande­re
kant gelijk, voor zichzelf en de mensen van wie hij of zij afhanke­lijk
is.
Gelijk wordt uitgewisseld. Erontstaateen gelijk-hebben-krijgen cir­cuit,
dat begint wanneer de accountant ex-accountcathedra
spreekt.
Ik zei dat dergelijke zekerheidsverklaringen onderdeel zijn van een
fundamentalistisch systeem en ik bedoel daarmee, dat alle funda­mentalistische
systemen uitgaan van buiten de tijd en de ruimte van
de mens vastgelegde waarheden die het karakter hebben gekend te
kunnen worden, omschreven en aangehangen. Wat meer is: men
kan er mee leven en voor sterven.
De "endurance"-kracht van de systemen is, dat de aanhangers het
gelijk aan hun zijde hebben, der­halve
alle ongelijk om hen heen
legitiem mogen bestrijden en
vervolgens loon ontvangen voor
hun zekerheidsstrijden.
Dat loon hebben accountants
ook altijd gehad.
De accountant werd gezagheb­bend
omdat hij gezaghebbende
verklaringen aflegde die rechts­geldig
waren en boven de partij­en
verheven werden. Hij had iets
van een bezwerend magier, op
wiens bevel de onrustige wate­ren
van de cijfers tot stilstand
kwamen. Zee werd zee en land
werd land. Hij schiep ordening.
Hij was de grote "cosmeticus",
de man die vroeger aan het hof
de kleren klaarlegde voor de ko­ning
die zich aan moest kleden.
Hij bracht orde. Hij rangschikte,
naar de wetten van de kosmos,
de toen nog beleefde zinvolle sa­menhang.
26
^ f 1
De cosmeticus is verloederd tot zalver en poederaar. Toedekker en
wegplamuurder.
De cosmetica ordent niet meer. Zij bedekt wanorde.
Gelijk
In ieder geval kreeg iedereen gelijk, dat wil zeggen, men kon vanuit
gelijke zekerheden starten.
Communicatief gesproken ontmoetten elkaar het begeerde gezag,
namelijk van de opdrachtgever die van anderen wilde horen dat hij
eerlijk gehandeld had (toegekend gelijk) en het toegevoegd gezag,
aan de beroepsuitoefening van de accountant verbonden gezag.
Zoals nu nog altijd een koop tot stand komt indien de door de consu­ment
aan produkten toegekende waarden de door de verkoper toe­gevoegde
waarden ontmoeten, zo hielden wij ook het systeem van
de toegekende en toegevoegde gezagsinhouden van de accoun­tantsverklaring
in stand.
Hadden wij gelijk? Had de accountant gelijk?
We weten het niet. Het had er alle schijn van, dat wel.
En die schijn voedde de
Euphorie
Nu moet u met dat woord oppas­sen,
want, zoals met vele kostbare
woorden, is het verschoven van
een positieve naar een negatieve
lading.
Euphorie betekent eigenlijk: het
draagt goed. Een korenaar of een
appelboom kan "euphorisch"
zijn:erzitveel vrucht aan.
Maar het woord betekent ook: ge­makkelijk
dragen.
Wanneer een man zijn bruid in
hun nieuwe huis binnendraagt is
hij euphorisch bezig. In vele op­zichten,
maar dat blijkt meestal
later.
Wij hebben de term meer ontwik­keld
in de zin van: een beetje
overdreven en niet helemaal te­recht
gevoel van welbehagen.
Wat ons onderwerp betreft: een
soort behaaglijk gevoel dat de
dingen nu vast liggen. Dat onder
de toverstaf de cijfers zich in een
betrouwbaar gelid hebben ge­steld.
Het klopt!
Die toegevoegde waarden wor­den
nu aangetast door de ontze­kering.
Men kan er zeker van zijn dat die
ontzekering zich voortzet.
Endoceren en
decoderen
Ik kom nu aan de communicatie­wetenschap
toe. Althans aan een
klein onderdeeltje ervan, name­lijk
aan de termen coderen en de­coderen.
Straks behandel ik nog
even de derde term: RUIS, maar
daar moet je altijd mee eindigen,
om mensen in een complete cha­os
achter te laten. Dit isdeeupho-
Van de Meiden: Men kan er zeker van zijn dat de ontzekering
zich voortzet.
rie van de spreker.
Bij het coderen van de boodschap verzamelt de opsteller ervan in­formatie-
inhouden die getransporteerd moeten worden.
Soms is de intentie van die samenstelling van informatie zeer sterk:
als je een liefdesverklaring aflegt of een reclameboodschap de ether
inslingert; soms is die intentie zeer matig: de dichter die zijn gedich­ten
eigenlijk liever niet laat drukken en de schilder die een hekel
heeft aan mensen die naar zijn werk kijken.
De accountant codeert duidelijk met bedoelingen: de ontvanger
moet kunnen lezen wat hij bedoelt. De accou ntant weet ook de con­sequenties
van het decoderen van de ontvanger.
In de loopder jaren isereencoderings- endecoderingssysteem ont­staan
waarin de zender (de accountant) met grote stel I igheid wist dat
zijn boodschap op precies dezelfde wijze werd ontvangen als hij dat
bedoelde. De formulering bleek een betrouwbaar vehiculum te zijn.
De verklaring werd met gezag gegeven en met eerbied ontvangen.
En met opluchting.
De codering geschiedde op basis van gezag, door ons allen verleen­de
zekerheid aan bepaalde mensen om namens ons allen zekerhe­den
te registreren.
De decodering geschiedde in een geest van "verlost worden van on­zekerheden":
er was nu een wa­kend
oog over de cijfers gegaan
en aan de verplichtingen was vol­daan.
Vanaf nu was het leven
weer euphorisch, want gemakke­lijk
te dragen.
In de regel is codering een stukje
neerslag, vaak verraderlijk, van
wat mensen willen zeggen, ver­klaren.
De formulering heeft bij­effecten.
Niet bedoelde, maar
toegekende. Decodering bete­kent
immers dat de ontvanger
met zijn eigen decoderingssys-teem
boodschappen interpre­teert.
Ik geef u een praktisch voorbeeld:
eens zei ik onverhoeds aan tafel,
in bijzijn van mijn schoolgaande
kinderen, dat het onderwijs niet
meer was wat het vroeger(in mijn
tijd) was. Enige maanden later
kwam mijn zoon thuis met een
vreselijk rapport, hield het mij
voor en zei: Pa, je hebt volstrekt
gelijk. Het onderwijs is inder­daad
niet meer wat het was.
Een voorbeeld van coderen en
decoderen.
In de communicatiewetenschap -
ik kan er niet te lang bij stilstaan -
wordt dit proces van boodschap-invulling
en boodschapduiding
als voornaamste bron van de
RUIS aangewezen,
Immers: wie garandeert een eu-phorische
overdracht van de sig­nalen?
Dezelfde Job klaagde eens
dat hij het Opperwezen slechts
kende: "van horen zeggen". Ook
wij kennen onze werkelijkheid
alleen van horen zien en zeggen
en lezen. Achter de boodschap­pen
zitten mensen met eigen be­doelingen,
belangen en strevin­gen.
27
^ ^ ^ ï\
Met selectie-mechanismen die we niet kennen, ook niet kunnen
kennen. Andersom: zij kennen de referentiekaders van de ontvan­gers
ook niet. Zij hebben geen toegang tot de context, dat tirannieke
domein waarin de ontvanger precies doet wat hij wil met de infor­matiedie
op hem afkomt.
RUIS ontstaat daar waar codering en decodering elkaar passeren.
De RUIS kan in de boodschap zelf aanwezig zijn, endogeen van
aard zijn, maar ook van buiten komen: exogeen van aard zijn.
Ik vermoed dat in uw geval van beide zijden RUIS gegenereerd
wordt: van binnenuit en van buitenaf. In onderlinge samenhang
uiteraard.
Intern trekt u zelf aan de bel: wat moeten we met onze fraaie rozen­kransen
van tellingen, met onze waarschijnlijkheidsverklaringen
over zaken die we eigenlijk niet kunnen controleren, gelardeerd met
uitspraken die we eigenlijk niet kunnen waarmaken. Het waar-schi
jnlijkheidspapiertje met de enkele regels suggereert meer dan er
ooit kan zijn.
Extern begint men zich ook af te vragen: wat is de waarde van zo'n
verklaring, als je weet dat niet alle circuits controleerbaar zijn, dat
zich niet alle cijfers laten rangschikken, dat de multi-interpretabiÜ-teit
van zakelijke gegevens op z'n minst een realiteit is, misschien
wel een factor in de processen die in werkelijkheid het beeld bepa­len.
Vermoeide communicatie-wetenschappers zeggen dan: we weten
zeer zeker dat sommige boodschappen over sommige onderwerpen
onder sommige, omstandigheden bij sommige mensen sommige
soorten van effecten hebben, maar welke weten we eigenlijk niet.
Naar ik meen deed de Amerikaan Berelson die uitspraak al in 1947.
Hadden we toen maar beter naar hem geluisterd, want hij heeft daar­in
zowel het probleem van de codering als dat van de decodering en
de RUIS feil loos aan elkaar verbonden.
Euphorisch gedrag
We moeten afronden. Ik kom nog eenmaal op mijn bronnen terug. Is
euphorie altijd te veroordelen? Ik denk het niet.
Wanneer euphorie betekent dat je de dingen gemakkelijker draagt,
dus dat je het ook langer uithoudt, zou ik zeggen dat je euphorisch
bezig moet blijven.
Ontzekerd leven is niet altijd verkeerd. Euphorie draagt immers
vruchten.
Ik denk dat u samen met anderen tot een nieuwe manier van denken
over de communicatieve aspecten van de verklaring moet komen.
Dat moet u niet vandaag willen. U moet vandaag wel willen dat u
hetwilt.
Ik eindig met een woord uit een andere bron: niemand heeft het
fraaier geformuleerd dan Paulus, wanneer hij ineen van zijn brieven
schrijft: "Ik hoop dat uw genegenheid groeit in alle fijngevoeligheid,
zodat u leert onderscheiden waar het op aankomt." Er staat daar een
Grieks woord voor: "waar het op aankomt". Er staat: ta diapheronta.
In de Engelse vertaling staat: opdat u "the difference" leert onder­scheiden.
Laat in dat woord nu ook hetzelfde werkwoord "dragen" zitten als in
"euphorie", maardan inde betekenis van:erdoorheendragen.
Als je fijngevoelig, metzorg leert onderscheiden wat "the difference"
is, zeg je letterlijk: ik wil leren onderscheiden "wat mij er doorheen
draagt". Wie de verschillen tussen de oude tijd en de nieuwe goed
leert onderscheiden, draagt zijn vak, zijn branche, zijn klanten en
zichzelf erdoorheen.
Vat moed, ontzekerden, u wacht een schone communicatieve taak!
28
(«r ®
EEN UN15KE PATA^hSE ACCEe>5 &
f^EPofzriNe Toou
Forest & Trees voor Wintdows, NewWave & Dos met
tegelijkertijd connecties naar o.a.: dBase III, Oracle,
SQL server, DB2, Lotus 1-2-3, MS-Excel, SQL Base,
Ribase, Paradox, DataBase, Btrieve, AS 400/QS 400.
Daarnaast is het mogelijk om ASCII en binary flat files
te benaderen.
Adviesprijs voor standaard-pakket Forest & Trees 11.350,-.
Document
Bel voor meer informatie .^Iir^^^^ . / V f * f * ^ ^ ^
telefoon: 010 - 4366664 '^==x:<>
Ja, stuur mij meer informatie over:
D Forest & Trees n Document Flow Analyses
D Image Management Systemen (DIS) • Document Access
Bedrijf
Contactpersoon
Functie
Adres
Postcode Plaats
Telefoon .
Sturen aan: Document Access BV. Westersingel 97, 3015 LC Rotterdam,
telefoon 010 - 4366664, fax 010 - 4366844 PC* 16/05
Bestuurders en managers staan voor problemen die om een samenhangend antwoord vragen.
Die antwoorden worden zichtbaar in cijfers, maar veel minder zichtbaar is de wereld achter die cijfers.
Een wereld waar uw accountant kennis van moet hebben om u deskundig en ter zake te kunnen adviseren.
Een taak die VB op het lijf geschreven is.
Al ruim 75 jaar is VB actief voor overheden en non-profit organisaties. Daarmee heeft VB een voor­sprong
op het gebied van bestuurs- en beheersinstrumenten en kan zo gefundeerd signaleren, anticiperen en
adviseren. U kunt VB inschakelen voor controle en voor organisatie-, informatie- en belastingadvies. Accadi
Accountants- Administratie- en Belastingconsulenten, gelieerd aan VB, werkt vooral voor non-profit organisaties
en midden- en kleinbedrijf Via SPM, Samenwerkende Partners in Milieuzorg, adviseert VB overheid en bedrijfs­leven
over milieuzorgsystemen. VB is met ruim 1.300 medewerkers één van de grote accountantskantoren.
Met 30 strategisch gespreide vestigingen werkt VB overal dicht bij de bron en blijft zo actueel betrokken
bij de wereld achter uw cijfers. Op basis waarvan u beter kunt beslissen. A » / T ï Accountants
, ^ A \ \ / r ^ Advies
VB, Nassaulaan 12, Postbus 19331, 2500 CH Den Haag tel 070-3738484. ^ ^ V U Belastingadviseurs
VB, BETROKKEN BIJ DE WERELD ACHTER DE CIJFERS
(On)zichtbare (on)zekerheden
in de jaarrekening
prof.dr. M.A. van Hoepen RA
Vennoot van de maatschap TRN Groep/Nederlandse Accountants Maatschap de Tombe,
hoogleraar Bedrijfshulshoudkunde en Accountancy aan de
Erasmus Universiteit Rotterdam
Informatiebehoeften
De externe gebruikers van onder­nemingsinformatie
hebben de­zelfde
informatiebehoefte als de
interne gebruikers, zij het niet
noodzakelijkerwijs met dezelfde
mate van detaillering. De externe
gebruikers zullen, evenzeer als de
interne gebruikers, zodanige in­formatie
moeten hebben, dat zij in
staat worden gesteld:
1. de prestaties van de onderne­ming
te kennen (informatie
over het verleden);
2. de huidige positie van de on­derneming
te evalueren (infor­matie
over het heden);
3. beslissingen over toekomstige
acties te nemen, afhankelijk van de te verwachten prestaties (in­formatie
over de toekomst).
Retrospectieve verantwoordingsfunctie
In de huidige externe verslaggeving, het meest prominent tot uit­drukking
komend in het jaarbericht, is de focus vooral gericht op het
rapporteren over de uitkomsten van vroegere beslissingen, dat wil
zeggen de huidige uitkomsten van vroegere onzekerheden en risi­co's.
Men zou dit kunnen noemen de retrospectieve verantwoor­dingsfunctie
van de jaarrekening. Uit deze gerichtheid komt veel
onvrede over de huidige externe verslaggeving voort, omdat zij op
het punt van het geven van informatie over risico's en onzekerheden
tekortschiet.
Historische maatstaven
Een belangrijke tekortkoming op het punt van informatie over onze­kerheden
en risico's wordt veroorzaakt door het meten van presta­tiesmet
historische maatstaven. Wellicht was die maatstaf adequaat
in een tijd dat de jaarrekening primair, of zelfs alleen de genoemde
retrospectieve verantwoordingsfunctie had naar loyale, dat wil zeg­gen
in principe bij de onderneming betrokken blijvende, vermo­gensverschaffers.
In een tijd waarin de jaarrekening een bredere
functie naar een breder publiek heeft gekregen is deze maatstaf niet
meer adequaat. Degenen die in hun welvaart, welzijn of zelfs wel­bevinden
van de onderneming afhankelijk zijn of mede afhankelijk
zijn, zullen bij het gebruik maken van op deze maatstaf gebaseerde
informatie tot de ontdekking komen dat: .
1. historische maatstaven niet of nauwelijks een indicatie geven om­trent
met huidige beslissingen gemoeide toekomstige kosten, laat
staan over zodanige kosten gemoeid met toekomstige beslissin­gen;
2. historische maatstaven geen indicatie geven omtrent de prestatie
(zo u wilt "performance") van de onderneming in het recente ver­leden
of het heden, laat staan over de te verwachten performance
in de toekomst;
3. met historische maatstaven
de voor beslissingen relevante
opportuniteitskosten niet kun­nen
worden gemeten.
In interne berichtgevingssyste­men
zijn de historische maatsta­ven
dan ook veelal verlaten.
Maar ook hier geldt, dat de infor­matiebehoeften
van externe ge­bruikers
niet principieel anders
zijn.
Als voordeel van het gebruik van
historische maatstaven wordt al­gemeen
wel genoemd, dat die
maatstaf met minder onzeker­heid
is omgeven. Als het gaat om
een verantwoording van in een
(ver) verleden gedane uitgave
ligt hier ongetwijfeld een punt ter
overweging. Bij prestatiemeting en beslissingscalculaties is hier ech­ter
hoogstens sprake van schijnzekerheid. In dat kader is de
aanschafwaarde van een geavanceerde produktie-installatie, waar­voor
geen produktievergunning wordt afgegeven, bepaald niet van
een hogere zekerheidsgraad dan de geschatte directe opbrengst­waarde
van die installatie.
Eclectische benadering
Voor goed begrip moge dienen, dat ik hier niet spreek over het in­standhoudingsvraagstuk.
Het vraagstuk van de instandhouding van
iets dat in het verleden aanwezig was (een nominaal geldvermogen,
of een pakket koopkrachteenheden of een specifieke kapitaalgoede­renvoorraad)
heeft zijn relevantie voor de evaluatie van de prestaties
van onderneming zeker niet verloren. Wat wel zijn relevantie verlo­ren
heeft is het oude debat over waardering en winstbepaling op uit­sluitend
historische grondslag of uitsluitend actuele grondslag, on­geacht
het doel. Waar het thans om gaat is de vraag hoe de beste in­dicatie
kan worden gegeven over de al eerder genoemde trits:
- prestaties in het (recente) verleden;
- positie in het heden;
- te verwachten prestaties in de (nabije) toekomst.
Wat in dat kader een adequate waarderingsgrondslag is en of dat één
waarderingsgrondslag is, dan wel of dat afhankelijk van het doel ver­schillende
grondslagen zijn, valt (nog) niet te beantwoorden. Daar is
nog een behoorlijke bezinning over nodig. Zoals gesuggereerd in
het Britse rapport: "The future shape of financial reports" i) zou hier
best eens een eclectische benadering op zijn plaats kunnen zijn. Bij
ieder actief of passief, iedere bate of last dient men zich dan af te vra­gen
wat in het kader van de meerdere malen genoemde trits van
doeleinden de meest adequate maatstaf is. Zoals gesuggereerd in ge­noemd
rapport is het in dat kader denkbaar, dat materiële vlottende
1) "The future shape of financial reports". The Institute of Chartered
Accountants in England and Wales, The Institute of Chartered Ac­countants
of Scotland, London, 1991.
Omdat ondernemingen beslissingen moeten ne­men
in een onzekere, zo niet chaotische omge­ving,
ontstaat bij het management de behoefte
aan een model van de werkelijkheid. Nietom de
werkelijkheid zo reëel mogelijk te kunnen be­schrijven,
maar om de uitkomsten en eventuele
repercussies van beoogde beslissingen ex-ante te
kunnen evalueren. Dergelijke modellen hoeven
dan ook de werkelijkheid niet zo dicht mogelijk
te benaderen, ze moeten slechts in staat stellen
zo adequaat mogelijk beslissingen te
nemen.
31
1 '?)'?) H
activa en bepaalde materiële vaste activa, die als zodanig een rede­lijke
verkoopbaarheid hebben, tegen marktwaarde op de verkoop-markt
te waarderen, terwijl andere zeer specialistische vaste activa,
waarvan waardering tegen marktwaarde veel onzekerder is, als dra­gers
van het uitbatingsproces worden beschouwd en tegen histori­sche
uitgaafprijs worden gewaardeerd. Denkbaar is het dan ook, dat
op de eerstgenoemde categorie activa niet wordt afgeschreven en
dat voor de laatstgenoemde categorie activa de historische uitgaaf-prijs
wordt afgeschreven naar rato van het verloop van de geschatte
indirecte opbrengstwaarde van het complex. Dit laatste gedachten-spinsel
is overigens niet afkomstig uit het genoemde Britse rapport;
dat is volledig voor mijn rekening.
In het kader van deze eclectische benadering is het ook niet ondenk­baar,
dat de discussie over de activering van (gekochte en zelf ge­kweekte)
merkenrechten en uitgaverechten of over de "embedded
value" van een verzekeringsportefeuille op een ander niveau dat het
huidige "welles-nietes" terecht komt.
"Performance" van de onderneming
Een ander terrein waarop in relatie met onzekerheid de huidige ex­terne
verslaggeving te kort schiet is in termen van het genoemde rap­port:
"the emphasis on a single earnings number". Natuurlijk onder­scheiden
we te onzent (en niet al­leen
daar) buitengewone baten
en lasten en in het verleden ook
nog bijzondere baten en lasten.
Natuurlijk wordt de omzet en
soms de netto-winst en soms het
netto-actief in zekere mate naar
oorzaken, branches of geografi­sche
gebieden uitgesplitst, geseg­menteerd
en geanalyseerd. Maar
de grootste aandacht gaat toch
ongetwijfeld uit naar de laatste
regel van de resultatenrekening,
waarbij we ons voortdurend on­voldoende
realiseren, dat die
einduitkomst niet anders is dan
het saldo van dingen die beter ge­lopen
zijn dat we verwacht had­den
en dingen die slechter gelo­pen
zijn dan we verwacht had­den.
Maar er is meer. Veel huidige uit­komsten
van vroegere onzeker­heden
en risico's, die zich dus al
gemanifesteerd hebben komen in
huidige jaarrekeningen nog niet
tot uitdrukking. Marktwaardestij­gingen
van reeds aanwezige acti­va,
die misschien zelfs met het
oog daarop zijn gekocht, komen
in de balans veelal niet en in de
resultatenrekening eerst dan tot
uitdrukking als ze, wellicht in de
verre toekomst, door transacties
met derden worden gerealiseerd.
Ze komen niet tot uitdrukking op
het moment dat ze zich manifes­teren.
Daarom is het ook niet
denkbeeldig, dat marktwaarde­stijgingen
van activa door, overi­gens
voor de onderneming verre
van optimale, transacties worden
gerealiseerd om het winstcijfer te
manipuleren.
Van Hoepen: Wat nodig is is een jaarbericht met een adequate toe­lichting
op onzekerheden en risico 's en met openheid over de toe­komstplannen
van de onderneming
Om tot een juiste beoordeling van de "performance" van de onder­neming
te komen zou gedacht kunnen worden aan een "performan-ce"-
overzicht, waarin naast de uitkomsten van de transacties, alle
gerealiseerde èn ongerealiseerde waardemutaties in activa en passi­va
worden opgenomen. Ook zou in navolging van het eerderge­noemde
Britse rapport gedacht kunnen worden aan een resultaten­rekening
waarin slechts de uitkomsten van de normale onderne­mingstransacties
zijn opgenomen, vergezeld gaande van een "gain
statement" waarin de gerealiseerde èn ongerealiseerde waardemu­taties
van activa en passiva zijn opgenomen.
Zichtbare onzekerheden
Voor zover in de externe verslaggeving wel met onzekerheid, c.q.
met de toekomst wordt rekening gehouden, gebeurt dat meestal
door abstractie, incasu negatie ofdoor het maken van puntschattin-gen.
Continuïteitsveronderstelling
Allereerst wordt bij het opstel len van de jaarrekening veelal van een
belangrijk stuk onzekerheid geabstraheerd, de onzekerheid name­lijk
over het voortbestaan van de onderneming. Tenzij die veronder­stel
ling onjuist is of aan gerede twijfel onderhevig wordt bij de waar­dering
van activa en passiva uit­gegaan
van de veronderstelling
dat het geheel van werkzaamhe­den
van de onderneming zal
worden voortgezet. Ook de ac­countant
vermag op dit terrein
niet veel. Noch in het oude ver­klaringenstelsel
(in casu: de
voorwaardelijke verklaring),
noch in het nieuwe verklaringen­stelsel
(in casu: "emphasis of mat­ter")
kan en mag de accountant
zich uitspreken over het waar­heidsgehalte
van het antecedens
(het "als" van de verklaring).
Economische
levensduur
De schatting van de levensduur
van activa behelst veel onzeker­heid.
Het is genoegzaam be­kend,
dat het optimale buitenge­bruikstellingstijdstip
afhankelijk
is van veel factoren, zoals toe­komstige
prijs- en vraagontwik-kelingen
van de eindprodukten,
toekomstige complementaire
produktiekosten, toekomstige
ontwikkeling van prijzen en
kwaliteiten van vervangende ac­tiva,
toekomstige ontwikkeling
van de directe opbrengstwaarde
van te vervangen activa, enz. Al
deze onzekerheden vinden in de
externe verslaggeving hun neer­slag
in een eenvoudige punt-schatting
van de economische
levensduur.
Voorzieningen
Een punt waarop onzekerheid
heel expliciet in de jaarrekening
32
1 ^ f 1
De verwachtingskloof zou op zijn minst een lagere prioriteit verdienen.
tot uiting komt is bij de voorzieningen. Volgens Titel 9 Boek 2 BW
moeten voorzieningen onder meer worden opgenomen voor:
- bestaande verplichtingen en verliezen waarvan de omvang onze­ker
is, en
- bestaande risico's van bepaalde in de toekomst te verwachten ver-liezen
en verplichtingen.
In beide gevallen moet de omvang van de verliezen en verplichtin­gen
redelijkerwijs te schatten zijn. Voor zover die omvang redelij­kerwijs
te schatten is, betreffen het hier eveneens puntschattingen.
Probabilistische jaarrekeningen
Op deze drie genoemde punten en een aantal andere aspecten
wordt bij de huidige jaarrekeningtechniek hetzij van onzekerheid
geabstraheerd, hetzij volstaan met eenvoudige puntschattingen.
Theoretisch is hetzeerwei denkbaar om, uitgaande van verschillen­de
mogelijke uitkomsten, liggend binnen een bepaald waarschijn-lijkheidsinterval,
zogenaamde probabilistische jaarrekeningen op
te stellen: alternatieve uitkomsten van "past performance" en huidi­ge
positie bij verschillende scenario's met betrekking tot de uitkom­sten
van thans bestaande onzekerheden. Schoorvoetend gepresen­teerde
voorstellen en aanzetten in die richting zijn in het verleden
welgedaan.
Ik betwijfel evenwel of de probabilistische jaarrekening een ade­quate
oplossing biedt voor de gesignaleerde onvrede over de exter­ne
verslaggeving, die mijns inziens met name veroorzaakt wordt
door het ontoereikend omgaan met onzekerheden.
In de eerste plaats is het moeilijk te bepalen wat de reacties van ge­bruikers
op dergelijke probabilistische jaarrekeningen zullen zijn.
Wat gebruikersreacties betreft is er wel enig empirisch onderzoek
gedaan, maar de u itkomsten zijn zeker tot nu toe onvoldoende om te
komen tot beleidsaanbevelingen.
In de tweede plaats zijn er in het empirisch onderzoek gericht op de
voorspelkwaliteit omtrent de vermoedelijke uitkomsten van onze­kerheden
op zijn minst tendenties waar te nemen, die indiceren dat
de ondernemingsleiding niet significant beter kan voorspellen dan
bijvoorbeeld financieel analisten. Ik verwijs onder andere naar het
onderzoek van Klaassen en Schreuder ^) naar de voorspelbaarheid
van omzetten en resultaten.
In de derde plaats zal ten behoeve van winstuitkeringen, inkoop van
eigen aandelen e.d. er toch één uitkomst als algemeen geldig moe­ten
worden verklaard. Ik zou niet weten wat men daar anders voor
zou moeten nemen dan een puntschatting "to the best knowledge"
van de ondernemingsleiding.
Verwachtingskloof
Iets anders is, dat aan dergelijke probabilistische scenario's in de
toelichting op de financiële gegevens wel wat meer aandacht zou
mogen worden besteed. Datzelfde geldt voor die onzekere verpl ich­tingen
en verliezen waarvan de omvang niet redelijkerwijs is te
schatten en waarvoor volgens de huidige wetgeving op jaarreke­ninggebied
geen voorzieningen kunnen worden getroffen.
Aan de becommentariëring van bestaande onzekerheden worden
door de regelgeving geen bijzondere eisen gesteld.
In het jaarverslag moet het bestuur een getrouw beeld geven omtrent
de toestand op balansdatum en de gang van zaken gedurende het
boekjaar. Zulks houdt weliswaar geen verbod in tot een adequate
toelichting op onzekerheden in het jaarverslag, evenmin als er een
verbod bestaat om de onzekerheidsgrenzen bij de waardering van
activa en passiva in de toelichting op te nemen. Maar een verplich-
2) H. Schreuder en J. Klaassen: "De voorspelbaarheid van omzetten
en winsten", Leiden/Antwerpen, 1982.
33
ting bestaat daartoe niet. Zeker bij een wat minder bloeiende gang
van zaken zal, juist wanneer dat nodig is, het aangeven van onzeker­heden
niet kunnen worden afgedwongen.
Risico's en onzekerheden aan de debetzijde
Bij de beschouwingen over informatie aangaande
. de prestaties uit het recente verleden
. de huidige positie
. de te verwachten prestaties
is tot hier toe voornamei ijk aandacht gevraagd voor de wijze waarop
in de weergave van prestaties uit het verleden de onzekerheden en
risico's tot uitdrukking komen en voor de weergave van bestaande
onzekerheden en risico's in de informatie over de huidige positie.
Als een soort van overgangsgebied naar de weergave van onzeker­heden
en risico's in de te verwachten prestaties wil ik nog de aan­dacht
vragen voor een gebied waar naar mijn mening bestaande risi­co's
zeker onvoldoende in de jaarverslaggeving tot uitdrukking ko­men
en dat is het terrein van het algemene risico verbonden aan het
ondernemen. In de praktijk wordt, mede geïnspireerd door de wet­geving,
een relatief groot gewicht toegekend aan de toereikende
hoogte van en/of een adequate toelichting op de voorzieningen en
verplichtingen en de risico's van bepaalde in de toekomst te ver­wachten
verliezen en verplichtingen, alsmede voorde niet uit de ba­lans
blijkende verpl ichtingen. Maar aan het feit, dat bij sommige on­dernemingen
"al Ie eieren inéén mand zitten", aan het feit dat het de­biteurensaldo
in belangrijke mate door één debiteur wordt bepaald
of aan het feit, dat de waarde van sommige (specialistische) activa
door kleine oorzaken plotseling aanzienlijk kan dalen, wordt in de
externe verslaggeving maar bijster weinig aandacht besteed. Ook
hier geldt, dat een toereikende "disclosure" van deze en soortgelijke
risico's door de regelgeving niet of nauwel i jks wordt ondersteund en
daardoor (bijvoorbeeld door de accountant) ook nauwelijks afge­dwongen
kan worden.
Toekomstparagraaf
Nu valt daartegen in te brengen, dat de ondernemingsleiding in de
toekomstparagraaf van het jaarverslag toch aandacht moet besteden
aan de verwachte gang van zaken en derhalve aandacht zal moeten
besteden aan bestaande risico's en onzekerheden waarvan de uit­komsten
in de toekomst besloten liggen. Doch op dit punt ontbreekt
zelfs enige eis tot een begin van kwantificering, zodat met vage en
algemene uitlatingen kan worden volstaan. Aan "Guidelines" voor
de documentatie en opstelling van toekomstinformatie zoals in de
USA zijn we nog lang niet toe. Evenmin aan duidelijke eisen te stel­len
aan gepubliceerde winstprognoses, zoals in de UK. Ook als het
aankomt op de verlangde specificaties van de verwachte gang van
zaken, namelijk investeringen, financiering, personeelsbezettingen
de omstandigheden waarvan de ontwikkeling van de omzet en de
rentabiliteit afhankelijk zijn, gaan we te onzent niet erg ver.
In de eerste plaats betreft het hier mededelingen en dus, zoals ge­zegd,
zeker geen gekwantificeerde prognoses, maar in de tweede
plaats blijkt uit de wetsgeschiedenis dat voor bovengenoemde spe­cificaties
alleen verlangd wordt een mededeling over de verwachte
gevolgenvan reeds genomen beslissingen.
Geprognosticeerde jaarrekening
Nu wil ik zeker geen pleidooi houden voor een geprognosticeerde
jaarrekening. Ten eerste immers moet betwijfeld worden of de on­dernemingsleiding
wel significant beter kan voorspellen dan ande­ren.
Ten tweede zal de ondernemingsleiding beoordeeld worden op
het bereiken van de voorspelde uitkomst. Het gevaar is dan groot,
dat geen "best estimates", maar "readily attainable estimates" zullen
worden gepubliceerd. Ook is het niet denkbeeldig dat de onderne­mingsleiding
genoegen neemt met resultaten die aan de voorspel­ling
beantwoorden. Ten slotte kan ook de voorspelling van de eigen
neergang een zichzelfvervullende profetie zijn.
'Statement of future prospects"
Geen geprognosticeerde jaarrekening dus, maar de consequentie
van die afwijzing is nog n iet dat de toekomstinformatie dan maar be­perkt
moet worden tot verwachte gevolgen van reeds genomen be­slissingen.
Dat is geen toekomstinformatie, maar niet anders dan een
toelichting op onzekerheden en risico's rond de huidige positie. Het
reeds vaker genoemde Britse rapport: "The future shape of financial
reports" bepleit in dezen het opnemen van een "statement of future
prospects". In een dergelijk "statement" doet de ondernemingslei­ding
mededelingen over de toekomstplannen, nadat eerst de doel­stellingen
van de onderneming en aspecten van de strategische
plannen zijn ontvouwd. Dit betekent geenszins dat van de onderne­mingsleiding
verwacht mag worden, dat alle toekomstplannen tot
op de meest haarstruivende details worden openbaar gemaakt.
Sommige informatie is nu eenmaal vertrouwelijk en kan dat in het
voordeel van alle rechtmatig bij de onderneming belanghebbenden
ook maar beter blijven. Het is moeilijk in concreto aan te geven waar
dan precies de scheidslijn tussen openbaarheid en geheimhouding
gelegd moet worden. Niettemin ben ik van de mening dat onderne­ming
en maatschappij gebaat zijn bij een grotere openheid op het
terrein van bestaande onzekerheden en risico's en een grotere open­heid
op het terrein van de toekomstinformatie (met de daaraan ver­bonden
onzekerheden en risico's).
Samenvatting en conclusies
Samenvattend meen ik te kunnen stellen, dat de huidige retrospec­tieve
verantwoordingsfunctie van de externe verslaggeving te kort
schiet. De toelichting op bestaande onzekerheden en risico's om­trent
de huidige positie van de onderneming is ontoereikend. De (af­dwingbare)
toekomstinformatie is thans ten hoogste een toelichting
op reeds bestaande onzekerheden en risico's. Een geprognosticeer­de
jaarrekening biedt geen oplossing voor het opvullen van de ver­wachtingskloof.
Wat nodig is is een jaarbericht met een adequate
toelichting op onzekerheden en risico's en met openheid over de
toekomstplannen van de onderneming. Men zou dat een prospec­tieve
verantwoordingsfunctie kunnen noemen. De huidige stand
van de externe verslaggeving belemmert externe gebruikers in het
vormen van een verantwoord oordeel over de huidige positie van de
onderneming. De zogenaamde verwachtingskloof wordt dan ook
niet primair veroorzaakt door het ontoereikend functioneren van de
accountant maar door ontoereikende "disclosure"-verplichtingen
over risico's, onzekerheden en toekomstplannen. Zo accountants
de verwachtingskloof al niet van de agenda willen afvoeren, zou hij
opzijn minsteen lagere prioriteit verdienen.
Het is hoog tijd voor een fundamentele herbezinning op de externe
verslaggeving. Het verder ontwikkelen van "conceptual frame­works"
als basis voor de externe verslaggeving is daarbij morrelen
aan de marge. Zulks leidt slechts (wellicht) tot vermindering van op­ties
en (hopelijk) een betere argumentatie van het bestaande, maar
niettoteen fundamentele heroriëntatie. Diefundamentele heroriën­tatie
dient zich te richten op de vraag hoe
de prestaties in het recente verleden;
. de huidige positie;
. de te verwachten prestaties
van de onderneming het meest adequaat worden weergegeven. Een
interessante aanzet tot zodanige heroriëntatie is te vinden in het Brit­se
rapport: "The future shape of financial reports". In dit verband valt
op te merken, dat de informatiebehoefte van externe gebruikers niet
fundamenteel anders is dan die van interne gebruikers. Bij deze her­oriëntatie
verdient het dan ook aanbeveling te rade te gaan bij het­geen
door ondernemingen reeds in interne berichtgevingssystemen
is ontwikkeld. Nu in het verleden de externe berichtgeving uit de in­terne
berichtgeving is ontstaan wordt het tijd dat we ons in de exter­ne
berichtgeving meer oriënteren op hetgeen in de interne bericht­geving
zelfstandig is ontwikkeld. De vakgebieden die wel aange­duid
worden als "management accounting" en "financial accoun­ting"
zijn te zeer uit elkaar gegroeid.
34
M:^€¥^(I, (U^
U di'iagt vaak/fle-'l'érantwoordelijkheid voor het
financiële \Mr'€rv wee van uw cliënten. Zij steunen op uw
advies, op uw autoriteit binnen uw vakgebied. U realiseert
zich dat uw cliënten veelal een representatieve functie bin­nen
hun bedrijf vervullen. Als directeur/eigenaar, als staflid,
zelfs als beginnend ondernemer.
Leasecontracts richt zich op dit specifieke deel van de
leasemarkt. Op ondernemingen die hun medewerkers met
zorg selecteren en hen met evenveel zorg blijven omringen.
Het is de doelstelling van Leasecontracts om door
middel van het handhaven van het hoogst bereikbare kwali­teitsniveau
in service en assistentie u, uw staf én uw cliënten
met zo'n zelfde zorg te omringen, daar waar de kracht van
Leasecontracts ligt: achter het stuur van de zakenauto.
Ondernemingen die deze kracht op waarde weten te
schatten treft men bijvoorbeeld aan in de dienstverlenende
en financieel-institutionele sector. Maar ook bij startende
ondernemers, omdat zij immers zelf het visitekaartje van hun
bedrijf zijn.
Van Leasecontracts vraagt deze doelstelling behendig­heid
in het ontwerpen van uiterst flexibele leasemodellen.
Zij vraagt bijvoorbeeld de mogelijkheid te bieden om jonge
occasions tegen kortlopende contracten (van bijvoorbeeld
één jaar) te leasen.
Inclusief de regeling van een vervangende wagen, in
geval van onderhoud, reparatie of bij schade.Leasecontracts
streeft ernaar de-mens-achter-het-stuur het veilige gevoel te
geven: Leasecontracts rijdt altijd met mij mee!
Nu wilt u meer informatie? Het invullen en opsturen van de bon verschaft u een verfrissende kijk op een nieuwe rijstijl in een zakenauto.
J ^ .
J ik ben geïnteresseerd in informatie over de
d mogelijkheden die Leasecontracts biedt.
Naam:
Bedrijf:
Straat:
Postcode/plaats:
Bel mij voor een afspraak: Tel
Bon in ongefrankeerde enveloppe sturen naar Leasecontracts
Nederland B.V., Antwoordnummer 2444, 3600 WB Maarssen.
Leasecontracts
Leasecontracts Nederland B.V., Computerweg 20,
3606 AT Maarssen. Tel. 03465 - 67522. Fax 69089.
ffll
wij zoeken altijd
goedlopende ondernemingen
waar opvolging ontbreekt voor
onze opdrachtgevers.
wij vinden meestal
kapitaalkrachtige kopers voor
bedrijven die willen worden
overgenomen of fusiekandidaat
zijn.
bel meteen 030 - 341 341
M/M fusie-adviseurs bemiddelt doeltreffend
bij aankoop en verkoop van ondernemingen.
onderdeel van de M-groep (M/M/M&M/M^).
M/Mbv
maliebaan 72
postbus 1 - 3500 AA utrecht
^ I D o
Het zekerheidsgehalte van
de accountantsverklaring
prof. L.C. van Zutphen RA, voorzitter Raad van Bestuur
Coopers & Lybrand Dijker Van Dien, hoogleraar Accountantscontrole
Vrije Universiteit Amsterdam
Het is al in vele toonaarden be­zongen
vandaag, onze moderne
samenleving en allen die daarin
leven en werken worden gecon­fronteerd
- en soms overspoeld -
door de sterk toegenomen dyna­miek,
het daarbij behorende hoge
veranderingstempo en als conse­quentie:
sterk toegenomen onze­kerheid.
Voor managers en accountants
geldt dit in optima forma. Zaken
en condities die als redelijk vast­staand
werden aangenomen in
het sociale en zakelijke verkeer
blijken ineens onderwerp van
soms heftige verandering en be­weging.
Tom Peters schrijft in zijn
boek 'Thriving on Chaos" dat wij
in een soort "casino-society" le­ven.
Een fase van niet eerder ge­kende
onzekerheid is aangebro­ken.
Onzekerheden komen van alle kanten op ons af.
Internationale en continentale markten zijn volop in ontwikkeling
met alle kansen en bedreigingen. Internationale consumptie, we­reldwijde
eigendom (Japanners!), wegvallen van grenzen, global
corporations. De wet van de comparatieve kosten brengt vele be­drijven
als gevolg daarvan tot een fundamentele strategische herbe­zinning
en in een aantal gevallen tot een onafwendbaar faillisse­ment.
Markten, behoeften en vraagpatronen zijn moeilijk of niet voorspel­baar.
In de financiële wereld schommelen de koersen van aandelen
en valuta's dag aan dag en het is niet anders met de prijzen van ener-gieprodukten,
metalen e.d. Overheden doen daar nog een schep bo­venop
met regelingen en soms verrassende korte-termijningrepen
op sociaal, financieel-economisch en fiscaal gebied in de politieke
verwachting onze landelijke economie van de noodzakelijke rem­mers
of stimuli te voorzien. Het doel is duidelijk: de welvaart en het
welzijn van ons allen ook in de toekomst te waarborgen.
En dwars door dit alles heen stuwt de technologische ontwikkeling
deze processen verder op met een steeds toenemende variëteit aan
produkten en nieuwe produktiemiddelen. Voor ondernemingen be­tekent
deze "technology push" niet alleen verkorting van start-up tij­den
en levenscycli van hun produkten, maar vaak ook de organisatie
van nieuwe logistieke- en distributiestructuren.
Managers beslissen in deze situatie van onzekerheid; accountants
controleren onder dezelfde condities. En voor beiden is de realiteit
van dit alles: (veel) meer risico's en bij foute beslissingen en vaktech­nische
misslagen: grote consequenties en meer stress.
Maar nu op naar een wat meer positieve lijn van denken. Het enige
wat men kan en moet doen onder deze omstandigheden is met alle
intelligentie en vakkennis trachten de onzekerheden te identifice­ren,
te doorgronden en op hun consequenties te doordenken. Zo
mogelijk te kwantificeren of als dat niet lukt te omschrijven en toe te
lichten. Doel daarvan is: reductie van onzekerheid.
Accountants kunnen daarbij in hun vakgebied zeer belangrijke
steun bieden.
Deze Accountantsdag is vol van gedachten over
chaos en onzekerheid. Alle sprekers hebben over
deze thema's hun inzichten naar voren gebracht
als het ware onder "de neus van Cleopatra", de
laatste en legendarische vorstin van een zelfstan­dig
Egypte. Haar niet beantwoorde gevoelens
van liefde en romance voor Anton ius leidden tot
haar ondergang en tevens tot een meer dan 1900
jaren durende overheersing van Egypte. Maarter
zake. Aan mij de taak het fenomeen onzekerheid
te behandelen in relatie tot het werk van accoun­tants,
met bijzondere aandacht voor één van de
belangrijksteeindprodukten daarvan: de
accountantsverklaring.
Maar voordat ik daar verder op in
ga, een aantal opmerkingen over
de accountantsfunctie zelve.
Accountantscontrole:
een brede definitie
gewenst
In de afgelopen 150 jaar zijn zeer
verschillende typen van accoun­tantscontrole
(audits) ontwikkeld
met vaak zeer verschillende doel­stellingen.
Zo rond 1850 bijvoor­beeld
werden in Engeland ac­countantscertificaten
gepubli­ceerd
over de betrouwbaarheid
van het rollend materieel van de
spoorwegen. Toen een punt van
zorg bij het reizend publiek en
dus ook van de spoorwegmaat­schappij.
In onze tijd rapporteren
accountants over de betrouwbaarheid van geautomatiseerde syste­men
en softwarepakketten! En de evolutie is natuurlijk nog lang niet
uitgewerkt.
Daarom is er een voldoende brede definiëring nodig om de verschil­lende
typen en doelstellingen van accountantscontrole te kunnen
omvatten, niet alleen nu maar ook in de toekomst. Essenties daarbij
zijn en blijven mijns inziens:
. er is een continue behoefte - in de maatschappij en in organisaties -
aan onafhankelijke en objectieve evaluatie van activiteiten, posi­ties,
resultaten en condities op zeer verschillende gebieden, maar
in het bijzonder in het zakelijk verkeer;
. accountantscontrole houdt in de mate van overeenstemming vast­stellen
van een bepaalde voorstelling van zaken (bijvoorbeeld de
jaarrekening) met de werkelijkheid, met gemaakte afspraken of
met aanvaarde standaarden en richtlijnen. Bij openbaarmaking
van deze voorstellingen spelen daarbij zelfs algemeen aanvaarde
criteria een rol. Deze toets blijkt nogal eens moeilijk in de praktijk,
bijvoorbeeld omdat deze criteria ontbreken;
. maar accountantscontrole is ook over de vaardigheden beschik­ken
om de controle-uitkomsten duidelijk en ondubbelzinnig over
het voetlicht te brengen. Te communiceren met de ontvangers van
accountantsverklaringen en -rapporten. En, opnieuw bij open­baarmaking,
de boodschap die in de accountantsverklaring ligt
opgesloten, over te brengen aan de brede wolk van geïnteresseer­den.
En ook dat blijkt een moeilijke opgave.
Accountants controleren en evalueren. Zij bevestigen, ontkennen of
amenderen de financiële verantwoordingen van het management
en de daarmee samenhangende beweringen en steil ingnames.
Neem bijvoorbeeld de controle van de balanspost voorraden van
een fabriek. De accountant zal vaststel len dat:
- de voorraden fysiek bestaan en eigendom van de onderneming
zijn;
- deze voorraden worden aangehouden voor toekomstig gebruik in
de produktie of voor verkoop of onderhoudsactiviteiten;
- de balanspost alle voorraden materialen, halffabrikaten en eind­produkten
omvat;
37
1 ^ (j) D
- de gehanteerde waarderingsregels voldoen aan de wet en de
richtlijnen voorde jaarrekening;
- de post toereikend is toegelicht en gespecificeerd;
- vergelijkendecijferszijnopgenomen.
Door dit voorbeeld wordt de toegevoegde waarde van accountants­controle
evident.
Niet alleen wordt een onafhankelijke check gedaan op de finan­cieel-
economische informatieverstrekking van het bedrijf. Het sti­muleert
tevens de opstellers van die informatie, het management,
een betrouwbaar verantwoordingsproces in te richten omdat be­kend
is en gewenst wordt dat er onafhankel i jke accountantscontrole
zal plaatsvinden. Maar het belangrijkste van accountantscontrole is
evenwel de sociale doelstelling!
Onze maatschappij in al zijn beweeglijkheid en onzekerheid heeft
er groot belang bij dat de toedel ing van schaarse fondsen en produk­tiemiddelen
over concurrerende gebruiksdoelen zo effectief moge­lijk
verloopt. Daartoe moeten beslissers over waarheidsgetrouwe
informatie beschikken over de relatieve plaats en de marktperfor-mance
van bedrijven, hun finan­ciële
positie, opbrengsten, kos­ten,
risico's e.d.
Accountantscontrole nu draagt
sterk