Doelmatigheid in moderne woningbouw en bestaande voorschriften en bouwgewoonten / W. van Tyen

              1
NEDERLANDSCH INSTITUUT
VOOR EFFICIENCY
AMSTERDAM
BUREAU: WILLEM WITSENPLEIN 6, S-GRAVENHAGE
TELEFOON 774520
DOELMATIGHEID IN MODERNE
WONINGBOUW EN BESTAANDE
VOORSCHRIFTEN EN
BOUWGEWOONTEN
DOOR
Ir. W. VAN TYEN
Decimaal-nummer
711.1 : 728
650.1
EFFICIENCY-DAGEN
NOVEMBER 1935
Publicatie
No. 123
„1935.11"
J . MUUSSES — UITGEVER — PURMEREND
i^oor-idens
laten
luxe
ST
iven.
zelf
Ddel-
Telefoon 33.656.
SEL.
Arts,
Telefoon 11.66.19.
_ /
- C //ye / ^
DOELMATIGHEID IN MODERNE WONINGBOUW
EN BESTAANDE VOORSCHRIFTEN EN BOUWGEWOONTEN
door
Ir. W. VAN TIJEN.
•o a•
J. MUUSSES — UITGEVER — PURMEREND
E>
HO
a.
I
pla
lirij
we
nin
gei
0V(
b.
inc
Wc
va
Ier
w;
he
be
is
DOELMATIGHEID IN MODERNE WONINGBOUW
EN BESTAANDE VOORSCHRIFTEN EN BOUWGEWOONTEN
door
Ir. W. VAN TIJEN.
HOOFDSTUK I. INLEIDING.
a. Doelmatigheid.
Het woord „doelmatigheid" werd voor de titel gekozen in
plaats van „Efficiency", waarmede het instituut zijn doelstel­ling
aangeeft, omdat het in kernachtig Nederlands zo volkomen
weergeeft datgene, waarnaar allereerst bij het ontwerpen van wo­ningen
moet worden gestreefd, n.l. dat de maat die in alle din­gen
wordt betracht en die aan alle onderdeelen wordt gegeven, in
overeenstemming zij met het doel, dat met de voorziening of het
onderdeel in kwestie wordt beoogd: doel-matig.
b. Menswaardigheid.
Een woning is nooit doelmatig, wanneer zij niet zowel sociaal als
individueel volkomen menswaardig is. Doelmatigheid en mens­waardigheid
zijn als begrip parallel en met het begrip welstand
valt hier geen scheiding te maken. Wel zijn er enorme verschil­len,
maar deze behooren alleen het wezenlijke te betreffen; dat
wat in het wezen van de bewoners gegrondvest is. (Doelmatig­heid
is niet hetzelfde voor een musicus en voor een timmerman,
beide even menswaardige beroepen.) Doelmatige onderscheiding
is daarom alleen te maken in het wezenlijke.
4
c. Het wezenlijke.
Wat wezenlijk is, is voor ieder mens en iedere tijd verschillend.
Voor de 18-eeuwse koopman was het, het door zijn woning opzet­telijk
uitdrukking geven aan zijn welstand, even wezenlijk, als dit
voor ons een gebrek aan goede smaak is.
Wezenlijk voor ons, omdat het de voorwaarde van het voortbe­staan
van onze beschaving betreft, is het voorkomen van de verar­ming,
die voor de west-europese volken t.g.v. het verlies van hun
bevoorrechte positie dreigt.
d. Techniek.
Die verarming te voorkomen, is mogelijk door ons maatschap­pelijk
kunnen, door onze techniek (het Griekse „Technein" be­tekent
,,kunnen"). Deze techniek dan niet alleen beperkt tot de
m a c h i n a l e zijde daarvan, maar evenzeer en vooral omvattend
onze hedendaagse hygiëne, ons sociaal inzicht, onze medise, psycho­logische
en psychotechnische kennis, onze paedagogie, onze steden­bouw,
ons wis- en natuurkundig inzicht en het filosofisch begrip,
dat dit alles doordringt en overspant.
Een technische, d.w.z. een deskundige behandeling, betekent
altijd ordening en vereenvoudiging.
Wezenlijke doelmatigheid is in onze tijd daarom allereerst tech­nische
ordening en vereenvoudiging.
Met een dergelijke eenvoud als werkprincipe behoeven wij geen
enkele versoberingsnoodzaak te vrezen, omdat elke vorm van mens­waardigheid
in eenvoud bereikbaar is. Want het principe van de
eenvoud is onuitputtelijk.
e. Doelmatigheid en economie.
In het bovenstaande ligt feitelijk opgesloten, dat oplossingen, die
in de bedoelde zin doelmatig zijn, ook de meest economische zullen
zijn. Economie toch is niets anders dan sociale doelmatigheid en
5
het is duidelijk, dat wat in een gezonde maatschappij sociaal doel­matig
is, het ook individueel zal zijn.
Daarom wordt opzettelijk niet gesproken van volks- oï arbeiders­woningbouw.
Doelmatig wonen is maar in zeer beperkte zin een kwestie van
materiële welstand. Zeer grote materiële welstand zal doelmatigheid
bij het wonen vaak meer belemmeren dan bevorderen. Geringe ma­teriële
welstand daarentegen behoeft nauwelijks ooit een beletsel
voor doelmatigheid te zijn.
Er zijn op stoffelijk zeer primitieve basis prachtige gave woon-cultures
bekend (Japan, Bali), die aan de menswaardigheid in geen
enkel opzicht te kort doen. Voor zulk menswaardig wonen op een­voudige
stoffelijke basis is echter een sociaal milieu van grote gaaf­heid
en evenwichtigheid nodig.
ƒ. Doelmatigheid en de tegenwoordige maatschappelijke omstan­digheden.
Wanneer zich echter maatschappelijk grote omzettingen vol­trekken,
kan het oog op woningbouwgebied incidenteel doelmatig
zijn, om af te wijken, van wat men in het algemeen als zodanig zou
willen kwalificeren. Men zal b.v. in een periode van verarming ge­dwongen
worden, woningen te laten staan, die juist met het oog
op deze verarming feitelijk behoorden te worden afgebroken.
Bij het scheppen van nieuwe woningen, die zich bij de veran­derde
omstandigheden aanpassen, zij men echter uitermate voor­zichtig.
g. Lange levensduur van een woning.
Een woning onderscheidt zich n.l. van bijna elk ander maat­schappelijk
product door zijn buitengewoon lange levensduur. Wan­neer
men bedenkt, dat de levensduur van het merendeel onzer volks­woningen
gemakkelijk de periode van voor 1848 tot heden (dat is
de gehele opkomst, bloei en verval van de moderne west-europese
wereld) overspant, dan beseft men tevens, hoe gevaarlijk het is,
6
orn 6p basis van de tegenwoordige omstandigheden speciale eisen
te stellen of anderen te laten vallen.
h. Mens als enige maatstaf.
Wij beseffen dan, dat de enige maatstaf, die wij stellen kunnen,
de mens is in zijn wezenlijke behoeften in de zin, als boven uiteen-
, gezet. Dat de vereenvoudiging, die wij daarbij als een culturele
veredeling nastreven, tevens de sleutel kan bieden voor de oplossing
van het economische pFóbleem, Yalïn dit verband duidelijk zijn.
/. Geen andere oplossing van het hedendaagse economisch pro­bleem.
Bovendien is er o.i. een andere oplossing van het hedendaagse
I probleem in de woningbouw niet.
Met zgn. „verdedigen van het bereikte peil" zonder meer, bereikt
men niets anders dan huurstakingen, samenwonen, onrust op de
woningmarkt en stopzetting van nieuwbouw. Geforceerde verlaging
van het peil, los van menselijke doelmatigheid (slechte verkave­lingen,
te geringe gevelbreedte, alkoven) wreekt zich onherroepe­lijk
in gebrek aan lichamelijk en psychisch weerstandsvermogen
en tekort aan levensvreugde en levensmoed, die onmisbaar zijn in
de hardere strijd om het bestaan, die de west-europese volkeren
wacht. Het parool in de woningbouw zal daarom zomin zonder
meer „behouden", als „vereenvoudigen" kunnen zijn. Alleen men­selijke
technische doelmatigheid zal ons in dezen verder kunnen
brengen.
;. Ruimtebehoefte.
Behalve door doelmatigheid op de basis van wezenlijke tech­nische
eenvoud, onderscheidt zich een moderne woning nog door
iets anders van een niet moderne, n.l. door zijn andere instelling
tegenover het begrip „ruimte".
In de 19e eeuw en ook in vele perioden, die daaraan vooraf gaan.
7
is het verlangen naar ruimte geen typisch sociale behoefte geweest.
In de na-oorlogse tijd is dit anders geworden, zowel op het ge­bied
van de stedebouw, als in de woning zelf.
k. De stad als open, in de ruimte geplaatst organisme.
De bestaande steden zijn gesloten. De straten zijn sleuven tussen
de bebouwing. De achterterreinen zijn o m s l o t e n door de rand-bebouwing
van het blok. De parken en plantsoenen zijn geslo­t
e n eenheden, zonder verband met de verdere stadsruimten aan­gelegd.
De moderne stedebouw tracht deze geslotenheid te overwinnen.
Zij tracht ook in de stad het terrein; het natuurlijke vlak, te doen
voortbestaan. Zij zoekt naar een beboïïwing, die in de oorspronke­lijke
omgeving is geplaatst, niet naar een bebouwing, die deze om­geving
vervangt.
Het criterium voor de waarde van een moderne verkaveling is
dan ook de mate, waarin men er in is geslaagd, openheid en groen
te laten overwegen tegenover geslotenheid en bebouwing.
Voor de wijzen, waarop dit stedebouwkundig kan worden nage­streefd,
zie men o.a. lid en Ilh.
l. Ruimtebehoefte in de woning.
Een analoge ontwikkeling voltrekt zich op het gebied van het
eigenlijke bouwen.
Naarmate de ruimte b u i t e n de woningen ook in de steden een
grotere natuurlijkheid terugwint, verdwijnt de behoefte aan een
dichte beschermende omsluiting der woningen-zelf. De gevel wordt
principieel niets anders dan een zo licht en doorzichtig mogelijke
bescherming tegen klimaatsinvloeden, die natuurlijk ook de nodige
vrijheid in de woning waarborgt.
Anders is ook de instelling ten opzichte van de ruimte in de wo­ning.
Het aaneenschakelen van de verschillende vertrekken tot één
gedifferentieerde woonruimte (zie onder III n-p) is ook in deze zin
typerend.
8
1 Wie dan ook het moderne verlangen naar meer licht, zon, open-
\ heid, ruimte en gemeenschappelijkheid niet méé kan aanvoelen, zal
de moderne woning- en stedebouw nooit kunnen begrijpen.
m. Doelmatigheid en lage kostprijzen.
Onder Ie is gezegd, waarom doelmatigheid en economie in wezen
één zijn. Dit behoeft echter nog nadere toelichting.
Wanneer, in hetgeen hieronder volgt, aan moderne doelmatig­heid
in woninginrichting een reeks van eisen wordt gesteld, waar­aan
de tegenwoordige, door de tijdsomstandigheden als onecono­misch
veroordeelde woningvoorziening, niet heeft kunnen voldoen,
dan kan dit lijken in tegenstelling te staan tot de noodzakelijkheid
van versobering, onder ld genoemd.
Deze tegenstelling is schijnbaar.
I In hetgeen volgt, zijn alleen eisen van doelmatigheid genoemd,
[waarvan uit ervaring bekend is, dat zij kunnen worden gerealiseerd,
economischer (dus voor minder kosten) dan de corresponderende,
in de Nederlandse woningbouw gebruikelijke, oplossing.
f Daaruit blijkt, dat het mogelijk is, om met de methoden van mo­derne
doelmatigheid niet alleen een peil van een grotere perfectie
in de woningbouw te bereiken, maar dit ook te laten samengaan met
j lagere bouw- en exploitatiekosten. Het spreekt wel vanzelf, dat voor
werkelijk afdoende en volkomen gave oplossingen, een zienswijze
bij alle betrokkenen nodig is, die de consequenties der moderne
|;doelmatigheid aanvaardt.
1 Daarnaast zijn echter ook partieel allerlei buitengewoon belang­rijke
verbeteringen direct realiseerbaar, terwijl natuurlijk daar­tegenover
het niet moeilijk zal vallen, om een of ander onderdeel
van het hierna te berde gebrachte te vinden, waarvan men, wan­neer
het buiten verband wordt gezien, de bezwaarlijkheid of onuit-
; voerbaarheid kan aantonen.
n. Positieve houding tegenover het moderne niet algemeen.
Men kan menen, dat de bovenbedoelde zienswijze niet voldoende
9
algemeen bestaat en daardoor pogingen tot realisatie tot misluk­king
gedoemd zouden zijn.
Daartegenover staat, dat onze steden thans geheel en tot de verre
toekomst voor een overwegend groot deel, bestaan en bestaan zullen
uit woongelegenheid, die een uiting is van de oude opvattingen.
Het bevolkingsdeel, dat deze opvattingen blijft huldigen zal daar­in
steeds een overvloed van haar passende woongelegenheid kun­nen
vinden.
Voor de sterk in omvang groeiende nieuwe categoriën, \ '^'-.c!^ * ?;
die door aard of omstandigheden op de resultaten van de moderne pu'.j^ '
doelmatigheid zijn aangewezen, behoren hen passende woongele-ü ^ ^ ^ ^ K -
genheden zo spoedig mogelijk te worden geschapen. '^t^^J/^^-t
De successen, bereikt met verschillende realisaties van deze doel
matigheid, bewijzen de daaraan bestaande behoefte. . -J— , *. "^>
o. Gevaar van misbruik.
Verder wordt nog vaak gewezen op het gevaar, dlaatt gpreeli eegpeenn zzoouu •''.A
kunnen zijn in misbruik van de voorgestane oplossingen op gebied
van verkaveling, woningontwerp en constructie.
Te misbruiken is natuurlijk alles en misbruik zal natuurlijk altijd
voorkomen. Dit geldt echter minstens even sterk voor de gebruike­lijke
oplossingen (zie b.v. pernicieuse toename in daarvoor totaal
ongeschikte woningen, van het aantal samenwoningen). Men kan
in dit opzicht dan ook alleen met zekerheid vaststellen, dat mis­bruik
geringer zal zijn, naarmate de doelmatigheid groter is.
p. Moderne doelmatigheid moet groeien.
Uit hetgeen volgt, mag ten slotte niet worden afgeleid, dat de
moderne doelmatigheid in woningbouw een reeds bereikt iets zou
zijn, dat slechts op verwezelijking wacht. Wel echter bestaat de
overtuiging, dat de grondslagen aanwezig zijn, waarop een gaaf ge­heel
kan worden opgebouwd.
Zoals bij alle gezonde ontwikkeling zal deze opbouw zich alleen
"H " ^ ^
10
kunnen voltrekken op basis van met gedeeltelijke realisaties opge­dane
nadere ervaringen.
q. Doel van het praeadvies.
Het aanduiden van bedoelde grondslagen en het aangeven van
verschillende zowel direct, als alleen in groter verband, realiseer­bare
maatregelen ter vergroting van de doelmatigheid der Neder­landse
woningbouw is het doel van dit prae-advies.
r. Wijze van behandeling.
Een volledige behandeling van het vraagstuk is niet te geven
binnen dit bestek.
Behandeld zullen daarom alleen worden een reeks van punten,
die bij het ontwerpen van doelmatige woningen practisch naar vo­ren
komen, doordat zij in meerdere of mindere mate in strijd zijn
met wat in de Nederlandse woningbouw gebruikelijk of voorge­schreven
is.
Achtereenvolgens zullen worden behandeld enige dergelijke pun­ten
op het gebied van:
Terrein-indeling.
Woning-indeling.
Woning-uitrusting en -inrichting.
Constructie en bedrijfsvorm.
HOOFDSTUK II. TERREININDELING.
a. Aantal woonlagen.
Een doelmatige terreinindeling wordt allereerst bepaald door het
aantal woonlagen, dat men toepast.
11
b. Laagbouw.
Laagbouw (eengezinswoningen) heeft enorme voordelen door
de mogelijkheid van de aanwezigheid van een tuin bij iedere wo­ning
(zie onder Illy). De voordelen van laagbouw zijn het grootst
voor gezinnen met kinderen van 2—12 jaar. In laagbouw is even­goed
een doelmatig woningtype bereikbaar als in verdiepingbouw.
Het daggebruik van slaapkamers als bedoeld in Illn is echter bij
verdiepingbouw gemakkelijker bereikbaar dan bij het eengezins­huis.
De Nederlandse Volkswoningbouw kent n.l. bijna uitsluitend
het eengezinshuis met slaapverdieping onder de kap, welke ver­dieping
dan bijna altijd alle ruimtelijkheid mist en niets is, dan
enige ondoelmatig gevormde slaap- en rommelhokken. Ook een
doelmatige differentiatie van de woninggrootte in verband met de
gezinssterkte is bij het eengezinshuis wel geenszins onmogelijk,
maar moeilijker door te voeren dan bij de étagewoning.
c. Verdiepingbouw.
Om de bovenbedoelde redenen zal men in verdiepingbouw ge­makkelijker
en eerder tot doelmatigheid geraken. Wat verder volgt,
geldt daardoor veelal in de eerste plaats voor deze bouwwijze,
maar is altijd ook voor het eengezinshuis geldend te maken.
De keus tussen eengezinshuis en verdiepingbouw van 2—5
woonlagen zal in het algemeen door terreinprijzen en bodemge­steldheid
worden bepaald. In een werkelijk doelmatig gebouwde
woonwijk zal men echter ook onafhankelijk van deze omstandig­heden
zowel eengezinshuizen als verdiepingbouw in overeenstem­ming
met de woonbehoeften aantreffen.
d. Hoogbouw.
Nieuwe perspectieven zijn er in de laatste jaren voor de terrein­indeling
ontstaan, door de moderne mogelijkheid van hoogbouw
(meer dan 5 woonlagen, bediend met liften).
Door de enorme verruiming van de bebouwing, die hierdoor mo-
12
gelijk wordt (minder verbrokkeling van het terrein) is deze moge­lijkheid
door het modern voelende deel van het publiek met enthou­siasme
begroet.
Verdere bestudering van deze bouwwijze en de eerste uitvoerin­gen
ervan, wijzen erop, dat hoge woongebouwen een zeer belang­rijke
aanvulling vormen van de bestaande bebouwingswijzen en in
de eerste plaats in aanmerking komen als open randbebouwing
langs grote ruimten (verkeerswegen, parken, singels, meren) en
wel voornamelijk voor de huisvesting van alleenwonenden of
kleine gezinnen. ' ^
e. Hoogbouw geen oplossing voor de goedkope volkswoning.
Er zijn nog geen aanduidingen, waaruit zou blijken, dat deze
bouw ook een oplossing voor het probleem der goedkope volks­woning
kan bieden.
ƒ. Oriëntering.
Om woningen doelmatig te kunnen ontwerpen moet allereerst
aandacht worden besteed aan een juiste oriëntering der verschil­lende
vertrekken. Deze oriëntering is tot nu toe in de woningbouw
altijd op schromelijke wijze verwaarloosd, tot groot nadeel daar­van.
Er bestaat tegenwoordig vrijwel geen verschil van mening
meer over, dat de ligging op het Zuiden voor woonvertrekken de
meest wenselijke is. In gesloten bouw is deze echter alleen voor
zeer kleine woningen te verwezenlijken. Voor normale gesloten
bouw is vrijwel algemeen de N-Z richting der woningrijen als de
beste oriëntering erkend, waarbij dan uit een oogpunt van bezon­ning
bij voorkeur de slaapkamers op het Oosten en de woonkamers
op het Westen worden gelegd.
g. Doorgaande woonruimte.
Een bijzonder doelmatig resultaat is bereikbaar door in de wo-
13
ning een, van gevel tot gevel doorlopende, woonruimte te projec­teren.
Men kan daarmede bereiken, dat men zowel van alle aan­wezige
zonneschijn kan profiteren, als deze zonodig ontvluchten
en ook kan men daarmede bij elke windrichting een tochtvrije ven­tilatie
tot stand brengen.
Een dergelijke ligging der woonruimte moet bij uitstek wenselijk
worden geacht. Over de wijze, om deze op economische wijze te
verwezenlijken, zie men IIIp.
h. Open bouw.
Een goede oriëntering van alle vertrekken is alleen bereikbaar ƒ
bij open of zgn. „strokenbouw" dus bij een verkaveling in bouw- \
blokken, waarvan de kopbebouwingen zijn weggelaten. De doel-/
matigheid van een dergelijke bebouwing wordt in deskundige krin- )
gen niet meer betwijfeld. Dat een economische verkaveling ook bij ^
open bouw mogelijk is, bewijst de uitslag van de prijsvraag voor
Goedkope en Goede Arbeiderswoningen te Amsterdam.
De gepremieerde projecten wijzen, bij goede gevelafstanden en
gevelbreedten, bebouwingsdichtheden aan, van 150 woningen per
ha, wat een alleszins redelijke dichtheid is te achten.
i. Verkeersstraten.
Doelmatigheid in woningbouw eist een behoorlijke scheiding
van woon- en verkeersstraten. Deze scheiding is een gebiedende
eis, zowel met het oog op de eisen van het moderne verkeer, als
op die van de bewoners.
Het is een der grofste fouten, die nog steeds ook bij de aller­nieuwste
bebouwingsplannen wordt gemaakt, dat aan deze eisen
telkens weer onvoldoende aandacht wordt besteed. Wie de be­staande
toestanden aan grote verkeerswegen nauwkeurig gadeslaat
en bedenkt, dat dit verkeer in de komende jaren minstens nog
zal verdubbelen en waarschijnlijk verdrie- of verviervoudigen, be­seft
de urgentie van deze aangelegenheid. Het is dringend nodig,
op deze aangelegenheid voldoende acht te slaan.
)
^
Cni
^A»-' .-> 14
Dat een bebouwing van woonstraten, anders dan met winkels,
uit een oogpunt van economie niet noodzakelijk is, bewijst
opnieuw de uitslag van meergenoemde prijsvraag. Als een schema
van een doelmatige bebouwing langs een grote verkeersweg kan
onderstaande schets worden gegeven.
VERKEERSWEG,
ten N. eenzijdige bebouwing (ged. hoogbouw),
ten Z. tweezijdige bebouwing.
Afb. 1.
j . Woonstraten.
Tegenhanger van de eis van het niet bebouwen van verkeers-
15
straten met woningen is de noodzaak van het weren van het door­gaande
verkeer uit de woonstraten.
Naarmate het verkeer op de hoofdwegen beter wordt geregeld,
en aan zekere tucht onderworpen, ontwikkelt zich het euvel, dat
het autoverkeer ter vermijding van kruispunten met verkeersrege­ling,
zijn weg gaat kiezen door de woonstraten. Wat dit voor de
rust en veiligheid van deze straten betekent, behoeft geen toelich­ting
en kan dagelijks in onze steden worden waargenomen.
Een stuiting van dit euvel is alleen te bereiken door het straten-systeem
van elke woonbuurt tot een gesloten systeem te maken,
hetzij door de straten naar wijk-verzamelwegen terug te voeren,
hetzij door ze te laten doodlopen en aan het einde van keerpunten
te voorzien.
/^S •; V v / ^ ^ i ^ i ^ i ^ ' - ^ i i :
Tweezijdige bebouwing, doorgaande woonstraat.
Afb. 2.
Het is duidelijk dat de bedoelde afsluiting alleen nodig is voor
het autoverkeer, waarvoor het in het ergste geval maken van een
omweg van enkele honderden meters een oponthoud van nog geen
minuut betekent. Voor het voet- en fietsverkeer mag een dergelijke
geslotenheid niet van kracht zijn, wat ook zonder bezwaar uitvoer­baar
is. (zie ook afb. 4)
16
If O
k. Een en tweezijdig bebouwde straten.
Uit de eis van doelmatig georiënteerde woningen komt logisch
het vraagstuk van de één- of tweezijdig bebouwde straat voort.
Uit een streng doorgevoerde oriëntering volgt ook een bepaalde
ligging van ingang en trappenhuis en daaruit is vaak de nood­zakelijkheid
van eenzijdig bebouwde straten afgeleid. Deze zijn
inderdaad zeer doelmatig wanneer men de noodzaak van het direct
bereikbaar zijn van woningen door voertuigen niet dwingend aan­wezig
acht, en men dus met smal]e_voetwegen langs de woningen
kan volstaan.
r
iiii
Eenzijdige bebouwing, woonstraat
met Iceerpunt.
\ Afb. 3
l Wanneer men echter de noodzakelijkheid aanwezig acht, dat
h' U'elke woningingang per as is te bereiken, en uit een oogpunt van
doelmatigheid valt hiervoor zeer veel te zeggen, (men denke aan
gevallen van ziekte, aan verhuizing, aan ophalen van vuilnis en
^^„-^ aan brand), dan is de verdubbeling van het aantal rijstraten die uit
de eenzijdig bebouwde straat voortvloeit, niet meer economisch
en dus niet doelmatig te achten.
Naar voren komt dan de wenselijkheid, om ook bij georiënteerde
strokenbouw de tweezijdig bebouwde straat toe te passen, vooral
17
r'
k^
r
I
'r^ Q
' •tl 1
V ï.
rm
I
•ü^
«•••di
Verkeersweg.
- / ^^ r
i l;
_ ^m v^ . . ' • 3^
mi
siÉi ïiSiii
:iiy..:.''Sïïï 9
.: .:.;:V:;-a!i
M.:MÊ\
;vy-;vr;v;;;v;'mr
III
i l
i ii
•i
:appe(.)k. rijwea
«Itt-oCCOII'
trottoi
qezii'KiCuinc-i
Afb. 4.
wanneer aan deze straat ook nog andere functie wordt gegeven
(zie onder 1).
18
Dit heeft voor het woningtype de consequentie, dat de ingang
zowel aan de Oost- als aan de Westzijde gelegen moet kunnen
zijn. Zie verder ook afb. 2.
/. Speelgelegenlieid.
Van de tegen doorgaand verkeer beschermde straat kan op bij­zonder
doelmatige wijze verder gebruik worden gemaakt door het
straatoppervlak als speelgelegenheid te benutten. Het spel van
kinderen van 4—12 jaar, zoals dat gedurende verschillende korte
perioden, over de dag verdeeld, voorkomt, is hier in directe nabij­heid
der ouderlijke woning bij uitstek op zijn plaats.
Deze speelgelegenheid maakt een doelmatig ingerichte wijk-speelplaats
met toezicht en leiding bij het spel geenszins over­bodig,
maar kan er een uiterst waardevolle aanvulling van vormen,
(zie afb. 4)
m. Tiissenterreinen.
Bij de tweezijdig bebouwde straat krijgen automatisch de tus-senterreinen
de functie van rustige groenvlakken, hetzij voor ge-zins-
hetzij voor gemeenschappelijke tuinen. Over tuinen zie men
ook llly.
HOOFDSTUK III. WONING-INDELING.
a. Toegankelijkheid.
Voor het eengezinshuis is de toegankelijkheid geen probleem.
Voor het verdiepinghuis wél.
De individualistische Nederlandse behoefte aan een „eigen voor­deur"
en een „eigen trap" is een der belangrijke hinderpalen, die
de Nederlandse woningbouw, op weg naar wezenlijke doelmatig­heid,
aantreft.
Nu moet daartegenover worden opgemerkt, dat deze woning­bouw
zich nooit heeft ingespannen, om behoorlijke oplossingen van
19
het vraagstuk der gemeenschappelijke trap te geven. Wat op dit
gebied te zien is gegeven, kan in het algemeen moeilijk enthou­siasme
opwekken.
Als gevolg van een en ander souHreert onze woningbouw nu in
steeds toenemende mate aan knoeierige oplossingen, als de por­tiekwoning
met zijn „unheimische" steile stenen buitenopgangen,
de uit politioneel opzicht gevaarlijke (want niet te controleren)
bordesjes en de ingewikkelde steile binnentrappen. In Rotterdam
is daar nu nog bijgekomen de zgn. „gedeelde vrije slaapetage",(
die tot een nog gecompliceerder, steil en ondoelmatig trappen-l
systeem aanleiding geeft.
Een aanvaardbare oplossing wordt alleen bereikt met een be­hoorlijke
bordestrap, zonder kwartslagen.
b. Ligging trappenhuis.
Hoewel op zichzelf ook wel aanvaardbare oplossingen met een
binnentrap denkbaar zijn, moet men dan toch aan de verlichting
zulke eisen gaan stellen, dat plattegrond-studien uitwijzen, dat het
aan de buitenlucht gelegen trapenhuis de meest economische op­lossing
geeft.
c. Afwerking trap.
Een gemeenschappelijke trap behoort zodanig te zijn afgewerkt,
dat geen nadere bekleding door de bewoners nodig is. Is die af­werking
er (die dan niet alleen voldoende soliede moet zijn, maar
ook ooglijk en onbesmettelijk) dan vervalt daarmede tevens een
der voornaamste bezwaren tegen de gemeenschappelijke trap.
d. Gevelbreedte en verdiepinghoogte.
Naast een oplossing van het trappenhuis is voor een woning­ontwerp
de beschikbare gemiddelde gevelbreedte beslissend.
O.a. op basis van de meergenoemde prijsvraag, kan men gerust
20
aannemen, dat voor etagebouw een gemiddelde gevelbreedte van
6 a 7 m een noodzakelijkheid is.
Bruikbare woningtypes met gevelbreedten onder de 6 m zijn
aan de praeadviseur niet bekend.
Bij het bovenstaande is geen rekening meer gehouden met de
hier en daar nog toegestane tussenkamer- en alkoofbouw, omdat
geen serieus deskundige deze oplossingen meer onder de doel­matige
zal willen rangschikken.
De gebruikelijke en bijv. in Amsterdam voorgeschreven, verdie­pinghoogte
van 2.70 m kan zonder bezwaar op ± 2.50 m worden
teruggebracht. Dit heeft verschillende voordelen.
Door de geringere hoogte spaart men per verdieping één optrede
op de trap uit, waardoor de traphelling gunstiger wordt.
Bij een bouw met 4 woonlagen wordt ± 80 cm op de bouw­hoogte
gewonnen, hetgeen een belangrijke materiaal- en dus kos­tenbesparing
geeft, en de lichtinval voor de benedenverdiepingen
•verbetert.
Bij brede raamopeningen (gewenst o.a. in verband met I 1)
wordt te grote afkoeling of verhitting t.o.v. overmatig glasopper­vlak
vermeden. Bij juiste raamplaatsing is de geringere hoogte in
vertrekken aangenaam en speciaal ook in ruimten van kleine af­metingen,
ais gangen, W.C.'s, badkamers enz.
e. De eigenlijke woonruimten
De woning in engere zin bestaat uit de slaap- en woonruimten,
de wasgelegenheid en de keuken. Zij zullen hieronder afzonderlijk
worden behandeld.
ƒ. Slaapruimten.
In het algemeen kan men zeggen, dat ouders, jongens en meisjes
gescheiden behoren te slapen. Op deze regel zijn echter vele uit­zonderingen
en aanvullingen noodzakelijk.
Het is gezinsgewoonte, dat de ouders in dezelfde kamer slapen.
In de meeste gevallen is dit stellig ook aangewezen. Gedurende
21
bepaalde perioden in elk huwelijksleven kan het gescheiden
slapen der ouders echter zeer belangrijk zijn. Elk modern psycho­loog
zal het hiermede eens zijn.
Het beste zou een indeelbare ouderslaapkamer zijn.
Aan de behoefte daaraan zal in het algemeen woningtechnisch
en economisch echter zeer moeilijk kunnen worden voldaan. In elk
geval behoren, uit een eis van psychologische en hygiënische doel­matigheid,
twee afzonderlijke bedden voor de ouders aanwezig te
zijn (zie bijlage 1). Bouwgebruiken of -verordeningen, die voeren
tot een woningtype, waarin het gebruik van 2-persoonsbedden in
de hand wordt gewerkt, begaan in dat opzicht een onvergefelijke
fout.
Belangrijk is het, wanneer men woningen zo ontwerpt, dat aan
één der ouderbedden een breedte van 1 a 1.10 m kan worden ge­geven.
In geval van ziekte, tijdens zwangerschap en de perioden
van het voeden, bij het in bed nemen van een angstig kind, kan dit
van groot nut zijn. Een bed van 0.80 m breed (voor alle normale
gevallen voldoende) en één van 1 m a 1.10 m zijn daarom doelma­tiger
dan de twee gebruikelijke van 0.90 m breed.
g. Slapen van jonge kinderen (beneden 6 jaar).
Wat het slapen van zeer jonge kinderen betreft, moet een doel­matige
woningindeling er rekening mee houden, dat de bedden
daarvoor gemakkelijk verplaatsbaar moeten zijn. De eisen, die men
aan plaatsing van dergelijke bedjes gedurende de middagslaap, bij
ziekten, in de vooravond, stelt (men denke aan bezonning, verwar­ming,
rust, windvrijheid) zijn zo variabel, dat voor deze bedjes
onmogelijk één plaats te vinden is, die in alle opzichten doelmatig
is. De starre eisen van sommige bouwvoorschriften kunnen in dit
opzicht, waar een grote soepelheid nodig is, zeer belemmerend zijn.
h. Gescheiden slapen van jongens en meisjes.
Wanneer men deze, op zichzelf zeer noodzakelijke, eis stelt, houde
22
men in het oog, dat ze pas van kracht wordt, voor kinderen boven
de 8—10 jaar. Daar beneden kan het samenslapen van broertjes
en zusjes zeer wenselijk en doelmatig zijn.
\
i. Maten van bedden.
Voor volwassenen kan algemeen de bedmaat op 1,90 a 2 m bij
0.80 a 0.90 m worden gesteld (met inachtname van het opge­merkte
onder Illf).
Voor kinderen beneden 3 jaar is 1.10 m doelmatig. Het is bij
uitstek doelmatig, deze maten goed aan te houden. Kostbare ruimte
voor andere doeleinden wordt er door gewonnen.
j . Gezinssterkte.
Om woningen werkelijk doelmatig te kunnen indelen is een zui­ver
inzicht in de werkelijk voorkomende gezinssterkten en samen­stelling
noodzakelijk.
Een gemiddelde woninggrootte is even ondoelmatig en sociaal
foutief, als een gemiddelde schoenmaat zou zijn.
Aan dit belangrijke vraagstuk is nog veel te weinig aandacht
besteed. 4^—i,,,,;:;,-,4-,^,.,^,—fM^.. _
k. Rationele vaststelling van het aantal slaapkamers.
Hoewel binnen het kader van dit praeadvies een demografisch
vraagstuk als het onderhavige natuurlijk in genen dele volledig
kan worden behandeld, zijn bij wijze van initiatief enkele bereke­ningen
gemaakt van het benodigd aantal slaapkamers. Deze bere­kening
is gebaseerd, enerzijds op de door Ir. v. d. Kaa gepubliceer­de
cijfers over de gezinssamenstellingen in Nederland (Overheids­bemoeiingen
inzake Volkshuisvesting, Tabel X), anderzijds op de, f
met behulp van gewone kansberekening, bepaalde aantallen gezin­nen
met resp. O, 1, of meer jongens en meisjes in iedere groep.
Met een voorbehoud in bovenbedoelde zin, zijn de resultaten
als volgt:
23
2-p6rs.
ouder-slk.
1-pers.
klnder-slk.
_
1
2
—
1
1
—
—
1
1
• —
—
2pors.
kinderslk.
_
—
—
1
1
—
—
2
—
1
—
1
—
3-pers.
kinder-sik.
_
—
—
—
—
1
1
—
—
1
—
1
4-pers.
kinder-sik.
_
—
—
—
—
—
—
—
1
—
—
1
1
S-pers.
fcmder-slk.
_
—
—
—
—
—
—
—
—
—
1
—
—
Totaal
aant. sik.
1
2
3
2
3
3
2
3
3
3
3
3
3
Percentage
V. h. totaal
aantal
woningen
23,250/0
22,8 0/0
9,8 »/o
9,8 »/o
9,6 »/o
5 , -%
3,2 o/„
3,2 o/o
2 - ° /o
3,25 Vo
- , 6 %
1,6 °/o
1,-Vo
Bovenstaande cijfers gelden voor gezinnen met minder dan 7
kinderen, d.v^^.z. voor 95.35 % der bevolking. De resterende 4.65 %
zeer grote gezinnen hebben in de woningbouw een aparte behan­deling
nodig.
Uit deze cijfers blijkt al op het eerste gezicht, hoe weinig de
gebruikelijke voorziening overeenstemt met de werkelijke behoefte.
De grote massa van de Amsterdamse woningbouw b.v. voorziet
in 25 % woningen met twee 2-pers. slaapkamers en 75 '^/o met twee
2-pers. en één 1-pers. slaapkamer. De werkelijke behoefte aan deze
typen bedraagt resp. 9.8 % en 19.4 %. Voor 46.05 % zijn de ge­bruikelijke
types dus te groot, voor ongeveer 25 % zijn ze te klein. .
Men ziet uit dergelijke cijfers direct, welke mogelijkheden van
groter doelmatigheid hier braak liggen. Men heeft hiermede toch i
een der belangrijkste middelen in de hand, om tot een economische
oplossing van het woningvraagstuk te komen. Het enorme aantal
kleine gezinnen (in Nederland zijn de gezinnen, bestaande uit 2 en
3 personen, 46 % van het totaal) vindt feitelijk geen passende
woning. Zij benutten in een groot aantal gevallen de niet gebruikte
24
f
K^
^
\ if
slaapkamers (die voor woondoeleinden ongeschikt zijn, zie Illn) als
bergruimte, die zij elders in de woning onvoldoende aantreffen.
Tegenover dit t&veel in de woningen voor de kleine gezinnen,
staat logisch het gesignaleerde tekort voor de grotere gezinnen.
Slapen van meerderen in één bed, op zolderbergplaatsen, op
, divanbedden in de woonkamers, is er het onvermijdelijk gevolg
van. Door een juiste differentieering van de woninggrootte kun­nen
al deze misstanden op economische wijze worden verholpen.
/. Redenen, om van de gegeven percentages af te wijken.
Er kunnen natuurlijk allerlei redenen zijn, waarom het in een
bepaald geval doelmatig is, om van de in het algemeen geldende
percentages af te wijken. Wanneer een woningcomplex wordt ont­worpen,
weet men in grote trekken, voor welke groepen de wonin­gen
in kwestie het eerst in aanmerking komen. Men kan dan na­gaan,
of men redenen heeft, om aan te nemen, dat deze groep naar
boven of naar beneden van het gemiddelde afwijkt. Men kan zijn
ontwerp dan dienovereenkomstig vaststellen.
m. Bezwaren tegen het aanhouden van demografische percentages.
Soms wordt de doelmatigheid van het aanhouden van demogra­fische
percentages betwijfeld. Men vreest, dat daardoor de nood-
/ zakelijke speelruimte in de woningen zou gaan ontbreken. Men zou
1 bovendien telkens moeten verhuizen bij de geboorte van een kind.
Hiertegenover staat het volgende:
Bij de gebruikelijke oplossingen bestaat de speelruimte feitelijk
alleen daar, waar zij niet nodig is. Bovendien bevatten de percen­tages
in zichzelf allerlei mogelijkheden van variatie. Voor baby's
beneden 1 jaar is een aparte slaapkamer niet zonder meer nodig.
Op het samen kunnen slapen van jongens en meisjes beneden de
8 jaar is reeds gewezen. Eveneens op de bedmaat voor kleine kin­deren,
waardoor 1-pers. kamers soms voor 2 kunnen worden benut,
2 voor 3 enz.
/
25
's daarnaast nog verdere speling nodig en e c o n o m i s ch
m o g e 1 ij k, dan brenge men die bewust aan, niet toevallig en
/ondoelmatig, als tot nu toe gebruikelijk.
/ Wat het verhuizen betreft:
I Het grote-stads gezin verhuist gemiddeld eens per 4 |aar. In het
xSêïï'i'ti^.Mê. .&§?•" wordt echter maar eenmaal per 10 jaar ee
kind geboren. "Men ziet hieruit, dat de geboorte — als reden to
verhuizing — geen rol van betekenis speelt.
n. Daggebriiik.
Volgens de gangbare begrippen bestaat een woning uit een
woonkamer en een aantal slaapkamers.
In een doelmatig ingedeelde woning gaat deze scheiding tegen­woordig
niet meer zonder meer op. Dit is een gevolg van het feit
dat de moderne meubeltechniek het klapbed tot ontwikkeling heeft
gebracht en, door het tot massaproduct te maken, voor ieder be­reikbaar
heeft gemaakt.
Het is bij uitstek doelmatig, van de hierdoor aan de woningbouw
geboden gelegenheid ten volle gebruik te maken.
Een goed gezinsleven toch is een buitengewoon samengesteld
geheel van rechten en plichten van gezins//c? en gezinsgroep over
en weer. Het is onmogelijk, om aan alle eisen van groepsgewijs of
volledig samenzijn en van persoonlijke rust en afzondering in één
ruimte, recht te laten wedervaren.
Wanneer men denkt aan de verschillende zijden van het gezins­leven,
als het spelen van grotere en van kleinere kinderen (hetzij
in groepjes ol alleen), het maken van schoolwerk, de lectuur voor
ontspanning of studie van volwassenen, het ontvangen van bezoek,
het maken van of luisteren naar muziek, dan ziet men in, dat het
beschikbaar zijn van verschillende afzonderlijke woonruimten voor
een gezond gezinsleven een dwingende eis van doelmatigheid is.
Op economische wijze is aan deze eis uitsluitend te voldoen,
door de voor slaapgebruik aanwezige ruimten ook overdag te be­nutten.
Bij gebruik van klap- en divanbedden is dit mogelijk.
26
De slaapkamers moeten dan echter ook r u i m t e 1 ij k bruik­baar
en dus geen pijpenladen met slechte raamplaatsing e.d. zijn.
o. Ligging woonslaapkamers t.o.v. de woonkamer.
Wil men van de slaapkamers overdag een doelmatig woongebruik
kunnen maken, dan zal men veel zorg moeten besteden aan een
juiste ligging, t.o.v. het hoofd-woonvertrek. Hier stuit men vaak
op tegenstrijdige eisen.
De slaapkamerfunctie eist nl. een zo groot mogelijke afgezon­derdheid,
terwijl de woonfunctie goed contact met de woonkamer
verlangt. Een goede analyse niet alleen van de functies in kwestie
zelf, maar vooral ook van het tijdstip, waarin zij zich in het gezins­leven
voordoen, kan hier de weg naar de oplossing wijzen.
In een gezin met meer dan 1 kind behoort minstens een slaap­kamer
behoorlijk geluidsvrij van de hoofd-woonruimte te zijn ge­scheiden.
Dit niet alleen met het oog op slapen of rusten, maar
ook op de mogelijkheid van een of meer gezinsleden, om volkomen
rustig te kunnen studeren (huiswerk kinderen). Daartegenover
is het van groot voordeel, wanneer één der kinderslaapkamers in
het hoofdvertrek uitmondt, waardoor deze slaapkamer geschikt
wordt voor kinderspeelkamer.
Het hoofdvertrek is, omdat het zonodig op elk uur van de dag
voor woondoeleinden beschikbaar moet zijn, ongeschikt om tevens
als slaapruimte dienst te doen.
De ouderslaapkamer leent zich bij uitstek tot gebruik als bij­woonruimte
ten behoeve van het ontvangen van bezoek, conver­satie,
lectuur e.d. Geen dezer functies behoeft immers te worden
uitgeoefend gedurende de tijd, dat deze slaapkamer in gebruik is,
of de bedden moeten luchten. Er is ook zo goed als geen bezwaar,
deze ruimte door een weinig geluidwerende wand van het hoofd­vertrek
te scheiden. Immers, wanneer de ouderslaapkamer gebruikt
wordt, is het gezinsleven afgelopen.
27
Een scheiding tussen ouderslaapkamer en woonvertrek met glas
of vouwwand, is daarom doelmatig, omdat een dergelijke wand kan
bewerken, dat de visueel in een woning aanwezige ruimte wordt
vergroot.
Dit laatste is zeer belangrijk, zowel uit hoofde van het opge­merkte
onder I j-1, als uit economische overwegingen. Beperkt men
het wonen, door de woningindeling, strikt tot het hoofdvertrek, dan
zal men, zonder daarmede nog maar enigszins werkelijke doelmatig­heid
te bereiken, aan de afmetingen daarvan hogere eisen moeten
stellen, dan wanneer het wonen over meerdere ruimten wordt ver­deeld.
Bouwverordeningen, die hiermede geen rekening houden, zijn
ondoelmatig.
Het gebruik van de ouderslaapkamer voor bezoek, conversatie,
lectuur e.d., dus in het algemeen de avondfuncties, heeft nog een
ander voordeel. Het geheel geluidsvrij maken van het hoofdvertrek
t.o.v. alle kinderslaapkamers, zal uit hoofde van het onder IIIo op­gemerkte
vaak moeilijk zijn. De ouderslaapkamer daartegenover zal
niet als doorloop naar de kinderslaapkamers kunnen worden ge­bruikt
en daardoor t.o.v. deze kamers veel geluidsvrijer liggen, wat
ook uit andere hoofde gewenst is. Daardoor leent deze kamer zich
in een doelmatige woning meer voor avondgebruik, dan het hoofd­woonvertrek.
In geval van ziekte van een der ouders kan een kin­derslaapkamer
tijdelijk door de zieke worden benut. Over de ver­warming
der bijruimten zie men IVg en h.
p. Ouderslaapkamer en-suite met woonvertrek.
Onder Ila is gewezen op de wenselijkheid van een gevel tot gevel
doorlopende woonruimte. Economisch is aan deze eis te vol­doen,
door de ouderslaapkamer (alleen door glaswand met gordijn
gescheiden) en-suite met de woonkamer te leggen, (zie afb. 5.) Op
deze wijze verkrijgt men een woonelement, dat economisch in alle
volkswoningen verwezenlijkbaar is en dat alleen al in staat is om
het wonen op een hoger peil te brengen.
28
Afb. 5.
q. Keuken.
De keuken is in de eerste plaats de gelegenheid om het gezins-voedsel
te bereiden en het vaatwerk te reinigen. Voor beide doel­einden
behoort de keuken in gemakkelijke verbinding met het woon­vertrek
te staan.
In niet doelmatig ingedeelde woningen wordt de keuken ook vaak
als wasruimte benut, zowel voor mensen, als voor wasgoed. Uit
een oogpunt van doelmatigheid en hygiëne is dit af te raden. Het
is het beste een kook- en afwaskeuken niet groter te maken, dan
met het oog op deze werkzaamheden nodig is.
29
r. Wasruimte.
In een woning is een aparte afsluitbare ruimte nodig, waar
gezinsleden zich kunnen wassen en bij voorkeur ook baden.
Het is echter mogelijk, dat de badgelegenheid voor grotere gezins­leden
ook doelmatig in onderbouw of badhuis kan worden onder­gebracht.
Voor k l e i n e kinderen behoort zulk een gelegenheid echter in
huis aanwezig te zijn.
s. Zitbad.
Een zitbad is de voor de beknopte woning bij uitstek doelmatige
wasgelegenheid. Het vereist minder oppervlak dan een douche-cel.
Men kan erin baden met weinig waterverbruik. Volwassenen en kin­deren
kunnen erin douchen, zonder dat de noodzaak ontstaat, de
wanden van de wasruimte over grotere hoogte watervast te maken.
Ook voor het wassen van kleine kinderen en het inweken van
was is het handig.
t. Behandeling kleine was.
De wasgelegenheid in de woning is, behalve voor de huisge­noten,
ook doelmatig bruikbaar voor het behandelen van de zgn.
,,kleine was", als zakdoeken, kousen, luiers ed. Dit wassen moet
tussen de andere bezigheden door kunnen geschieden en de gele­genheid
ervoor moet dus in de woning aanwezig zijn.
Doelmatig is ook, wanneer bij aanwezigheid van centrale ver­warming
in deze ruimte een kleine droogspiraal wordt aangebracht,
die tevens de wasruimte verwarmt. Eventueele droogcellen in het
onderhuis worden hierdoor ontlast.
u. Bijruimten.
Behalve de genoemde ruimten, die gezamenlijk de eigenlijke wo­ning
vormen, zijn er nog verschillende onmisbare bijruimten nodig,
30
die echter niet noodzakelijk direct aan de woning behoeven
te grenzen.
V. Bergplaatsen.
Bij elke woning is een behoorlijke bergruimte onmisbaar. Deze
is nodig, niet alleen voor het opbergen van voorwerpen buiten ge­bruik,
maar in de tegenwoordige steden in de allereerste plaats
ook voor fietsen en kinderwagens.
Het is weer een van de bijna onbegrijpelijke tekortkomingen van
de Nederlandse stedelijke woningbouw, dit toch eenvoudige vraag­stuk
niet te hebben kunnen oplossen. Een bergplaats elders in de
straat of wijk doet dit in gene dele. Er is bijna geen Nederlander,
die dit niet uit ervaring weet.
De onderbouw is de doelmatige en economische plaats voor deze
ruimten.
w. Andere voordelen van de onderbouw.
Behalve, dat een onderbouw — mits goed ontworpen — een
economischer en veel doelmatiger oplossing biedt voor het vraag­stuk
der bergruimte, dan de gebruikelijke zolderverdieping, zijn
daaraan nog andere belangrijke voordelen verbonden. De onderste
woonlaag komt bij toepassing van een onderbouw nl. voldoende
vrij van de straat te liggen. De hinderlijke onvrijheid van de ge­bruikelijke
beg. grond-verdiepingen wordt er geheel door ver­holpen.
Verder is in het algemeen niet de gehele ruimte van de onder­bouw
nodig voor bergruimte. Voor was- en droogcellen, (zie IVc)
voor tijdelijk kinderverblijf (zie IVd), bij goede uitvoering ook voor
speel- en knutselruimten, kan hier op goedkope wijze plaats worden
gemaakt. Ook kan het overschot aan ruimte in de onderbouw uit­stekend
als overdekte speelgelegenheid worden benut. (bv. v. d.
Broek, v. Sanen).
X. Behoefte aan frisse lucht.
Ook in verband met wat is opgemerkt onder Ij en 1, zijn frisse
31
lucht en zon eerste levensbehoeften geworden van de tegenwoordige
mens. De ontspanning buiten de stad, in parken en plantsoenen,
valt buiten het bestek van dit prae-advies. De mogelijkheid om de
woonwijken voldoende van groen en speelgelegenheid te voorzien,
is genoemd in II1 en n.
De gelegenheid voor individueel- en gezins-gebruik kwamen nog
niét ter sprake.
ij. Tuinen.
In de eerste plaats denkt men in dit verband aan de tuinen. De
eigen tuin kan vooral in een gezin met jonge kinderen een uiterst
belangrijke rol spelen. De enorme voordelen, die voor de volkshuis­vesting
in het eengezinshuis zijn gelegen, zijn voor alles op de moge­lijkheid
van een eigen tuin terug te voeren.
Voor verdiepingbouw ligt de zaak enigszins anders en komt ook
het belang van de gemeenschappelijke tuin naar voren.
De mogelijkheden daarvan zijn door de Nederlandse volkshuis­vesting
nog nauwelijks aangesneden, laat staan uitgeput. Ook in
de verdiepingbouw kan de gezinstuin echter doelmatig een rol spelen
(zie ook afb. 4).
z. Dakterras.
Gedeeltelijk kan aan de behoefte aan frisse lucht voor etage­woningen
worden tegemoetgekomen, door het inrichten van platte
daken als dakterras. Als zonnebaden kunnen zulke terrassen stellig
van belang zijn. Boven de tuin hebben zij vóór, de grotere vrijheid
en het ontbreken van schaduw-werpende gebouwen. Zij kunnen
met weinig moeite en kosten zeer aantrekkelijk worden gemaakt.
Om ze goed bruikbaar te maken, moet er echter een goede zon- en
windbescherming aanwezig zijn. Wat het kweken van planten aan­gaat,
leveren zij nooit meer dan een surrogaat voor een echte tuin.
Balkons.
Een zeer belangrijk element van étagewoningen kunnen de bal-
32
kons of waranda's zijn. Tot nu toe worden zij in de eerste plaats
gebruikt als werkgelegenheid, voor het drogen van was en het
luchten van beddegoed. De onooglijkheid van één zijde onzer volks­woningen
spruit grotendeels uit deze verkeerde woongebruiken
voort, die op zich zelf weer hun oorzaak hebben in ondoelmatige
woningindeling (onvoldoende was-, droog- en bergruimte, zie onder
IVb). Bij doelmatige woningindeling zijn zij voor bovenbedoelde
doeleinden niet nodig en moeten zij zelfs zo worden ontworpen, dat
zij hiervoor niet k u n n e n worden benut.
Echte woonbalkons zijn in Nederland zeldzaam en in Amsterdam
in de nieuwbouw vrijwel onbekend. Een woonbalkon mag, om
doelmatig te zijn, niet te smal zijn. Een breedte van 1.20 a 1.30 m
is minstens noodzakelijk. De Amsterdamse bouwverordening be­lemmert
door zijn onjuiste voorschriften inzake het benodigde mini­mum
glasoppervlak het ontstaan van goede woonbalkons.
Het is de vraag, of in een winderig en wisselend klimaat, als het
onze, in de desbetreffende behoeften het doelmatigst door een bal­kon
wordt voorzien. Er zijn ook oplossingen denkbaar, waarbij men
de gevel zodanig kan openen (met vouwdeuren of -ramen) dat de
woonruimte, bij geopende wand, zelve als balkon of waranda gaat
werken. Aan de hand van goede uitgevoerde voorbeelden zal de
doelmatigheid van deze oplossing moeten worden onderzocht.
HOOFDSTUK IV. WONING-OUTILLAGE EN -INRICHTING.
Een woning is niet doelmatig, wanneer zij niet behoorlijk geoutil­leerd
is voor het verrichten van de verschillende functies, die tot de
normale gezinswerkzaamheden behoren.
a. Wassen en drogen.
Een van de belangrijkste daarvan is het wassen en drogen van
lijfgoed. Het is een van de ernstige bezwaren, die men uit een oog-
33
/•
punt van doelmatigheid tegen de Nederlandse woningbouw kan heb­ben,
dat aan dit vraagstuk vrijwel nergens voldoende aandacht is "^
besteed. Toch is er voor huisvrouw en gezin bijna geen schadelijker
ongemak denkbaar, dan dat, dat uit een onvoldoende behandeling
van deze aangelegenheid voortspruit.
b. Bestaande toestand.
In practisch alle Nederlandse woningen wordt de huisvrouw voor
de keus gesteld, om te wassen óf in een voor dit doel ongeschikte
keuken, vanwaar damp, vocht en waslucht in de woning dringen,
óf op tochtige balkons of dito zolders en schuurtjes. Hoe gevaarlijk
het zware waswerk (met zijn grote ontwikkeling van hete water-damp)
op deze wijze is, is algemeen bekend. Een gelegenheid om
het waswerk te verrichten met behulp van de daarvoor bestaande,
zeer doelmatige half- of geheel automatische apparaten, is in de
normaal bestaande omstandigheden evenmin mogelijk. De toestellen
in kwestie kunnen practisch in de woningen niet worden geborgen,
terwijl een doelmatige gelegenheid, om een dergelijke machine door
meerdere bewoners te doen gebruiken, vrijwel overal ontbreekt.
Erger nog dan met het wassen, staat het met het drogen. Het
drogen van een weekwas op vochtige, koude dagen, kan voor de
huisvrouw en gezin niet anders dan een plaag worden genoemd.
De beschikbare berg- of zolderruimte is in het overwegend aantal
gevallen onvoldoende. Het drogen moet dan verder noodzakelijk
geschieden in de enige verwarmde ruimte: de woonkamer, door
middel van rekjes óm en lijnen boven de kachel. Daar op deze wijze
nog geen voldoende droging is te verkrijgen, worden verdere lijnen
gespannen in slaapkamers en op trappen en overlopen. De vocht en
de zure lucht van het drogende goed doordringen alles in huis.
Op droge dagen belemmert het op de waranda's opgehangen
wasgoed, het uitzicht vanuit de kamers en drukt een aspect van
rommeligheid en armelijkheid op 50 % van het stadsbeeld. Te
ergerlijker zijn deze toestanden, omdat zij geheel onnodig zijn.
De Nederlandse woningbouw kan dan ook geen aanspraak maken
34
op doelmatigheid, zolang zij aan dit onderdeel niet meerdere aan­dacht
besteedt.
c. Wasgelegenheid.
Onder III is reeds aangegeven, hoe het vraagstuk van de kleine
en luierwas economisch en doelmatig kan worden opgelost. Voor
de wekelijkse of 14-daagse was ligt de zaak anders.
Het is stellig in zeer vele gevallen economisch en doelmatig te
achten, dat de huisvrouw voor dit werk liever van haar eigen ar­beidskracht
gebruik maakt, dan dat zij het tegen betaling aan an­deren
overlaat. In het eerste geval moet zij echter ook behoorlijk
voor dit werk geoutilleerd zijn. Wasbord en tobbe zijn daartoe niet
voldoende.
Nodig is in de eerste plaats een behoorlijk geventileerde tocht-vrije
ruimte, met watervaste vloer, stromend water en afvoer. Een
dergelijke wascel wordt ééns per week of per 14 dagen door een
huisvrouw gedurende 2—4 uur gebruikt. Het is dus zeer onecono­misch
en ondoelmatig, een dergelijke ruimte per woning te projec­teren,
behalve wanneer deze ruimte nog voor allerlei andere doel­einden
geschikt te maken is, zoals in het geval van de bijkeuken
van het eengezinshuis. Voor een stadswoning wordt deze ruimte
echter het doelmatigst in de onderbouw geprojecteerd (zie ook on­der
IIIw). Per dag kan een wascel 2 X worden gebruikt en dit
practisch alleen gedurende de eerste drie dagen van de week. Daar
verder verscheidene huisvrouwen eens per 14 dagen wassen en som­mige
gebruik maken van de diensten van een wasserij, volgt hier­uit,
dat één wascel per 6—8 woningen doelmatig is.
d. Kinderverblijf.
Gedurende het wassen in de cel moet de huisvrouw haar woning
alleen laten. In het algemeen zal het te regelen zijn, dat dit zonder
bezwaar kan. Alleen kinderen in de kleuterleeftijd kunnen in dit
geval bezwaren geven. Doelmatig is het daarom, om naast de wascel
een kleinere of grotere ruimte voor kinderverblijf geschikt te maken.
In het algemeen zal dit in een onderbouw zonder veel bezwaar
kunnen gebeuren. Zie ook onder IIIw.
35
e. Wasmachine.
Het is verder wenselijk, de gelegenheid te geven om voor de grote
was een wasmachine met hand- of electrische aandrijving te huren.
Voor een electrische machine zal de retributie ongeveer 25 cent
per keer moeten bedragen. Voor een hand-wasmachine behoeft dit
bedrag slechts enkele centen te zijn. Men kan rekenen, dat een ma­chine
30—50 X per maand kan worden gebruikt, d.w.z. ongeveer
één machine op twee cellen.
ƒ. Drogen.
Voor doelmatig drogen is verwarming gewenst. Voor de conse­quenties
daarvan zie men IVg. Ook zonder verwarming kan echter
wel worden gedroogd, als maar voldoende goed geventileerde ruimte
daarvoor aanwezig is. Doelmatige oplossingen zijn hier mogelijk,
zowel met voldoende ruimte per woning in de onderbouw (zie III
V. en w.), als met speciale droogruimten, die om beurten worden
gebruikt. In geval verwarming beschikbaar is, wordt de droging
natuurlijk zeer versneld en kan de benodigde ruimte dan dienover­eenkomstig
kleiner zijn. Over het benutten van een warmwater­voorziening
voor verwarming van droogcellen zie men IV j .
Speciale droogcoulissen zijn duur en sparen geen ruimte. Zij zijn
daarom niet doelmatig.
g. Centrifuges.
In hoge mate zijn dit wèl de centrifuges. Zonder schade voor het
wasgoed wordt de droging sterk versneld. Na d= 5 minuten cen­trifugeren
heeft het wasgoed nog maar korte nadroging nodig. Waar
een prima centrifuge slechts ƒ 150.— kost, het stroomverbruik mini­maal
en de capaciteit buitengewoon groot is, behoorde in elk doel­matig
beheerd wooncomplex zulk een machine aanwezig te zijn.
Niet alleen voor de weekwas, maar voor de kleine en luierwas kan
zij onschatbare diensten bewijzen.
h. Centrale Verwarming.
De voordelen van centrale verwarming in een woning zijn enorm
36
uit een oogpunt van arbeidsbesparing, veiiigiieid en voorkoming van
stof.
Zo enigszins mogelijk behoort een woning dan ook te zijn voor­zien
van centrale verwarming.
Bij economische opzet behoeven de kosten voor verwarming met
één radiator per woning (overeenkomende met de gebruikelijke ééne
kachel) niet meer dan ƒ25 tot ƒ 40 per woning per jaar te bedragen.
Bij zeer zuinig stoken (alleen overdag en dan nog niet op alle
uren) zijn nog wel geringere kosten van verwarming met kachel
stoken bereikbaar en in bepaalde maatschappelijke omstandigheden
kan dit daarom noodzakelijk en doelmatig zijn.
/. Aantal verwarmingslichamen.
In een beknopt opgezette woning zal, wanneer men grote econo­mie
wil betrachten, één verwarmingslement geplaatst in het woon­vertrek
in het algemeen voldoende zijn. Het woongebruik van de
andere kamers is in tijdsduur zo beperkt, dat het in het algemeen
doelmatig zal zijn, deze kleine ruimten electrisch of anderszins te
verwarmen. De radiator in de woonkamer moet echter zo zijn ge­dimensioneerd,
dat enige overwarmte voor de bijvertrekken aan­wezig
is.
j . Warm water.
Een centrale warmwatervoorziening in woningen is buitenge­woon
practisch maar leidt, zolang het vraagstuk der warmtemeting
niet afdoende is opgelost, tot overmatig gebruik en is dan niet meer
economisch. Het is daarom de vraag of de behoefte aan warm­water
niet het beste met gas of electrische apparaten of reservoirs
kan worden bevredigd.
Een centrale gelegenheid, waar warm water kan worden betrok­ken,
welke gelegenheid tevens de was- en droogcellen kan be­dienen,
kan in veel gevallen een goede en oeconomische oplossing
geven.
37
k. Zonbescherming.
Vrijwel algemeen wordt bij het ontwerpen van woningen on­voldoende
aandacht besteed aan de bescherming tegen zonlicht.
Dit klemt te meer, nu uit hoofde o.a. van het onder Ij—1 genoemde
de drang naar grote op de zonzijde gelegen raamvlakken toeneemt.
Zeer onjuist is het, de zorg voor deze bescherming aan de toeval­lige
bewoners over te laten.
Een doelmatige zonbescherming kan zowel vast als beweeglijk
zijn. Vaste zonbescherming is op zijn plaats boven een op het
Zuiden gelegen raam, omdat een dergelijke bescherming de hoge
hete zomerzon weert en de lage winterzon toelaat.
Beweeglijke bescherming is op zijn plaats aan Oost- en West­gevels
omdat ook de lage zon in de zomermaanden nog zeer hin­derlijk
kan zijn. Bij doelmatige woningbouw behoort zowel op
vaste als op beweeglijke beschermingen van te voren te worden
' gerekend.
HOOFDSTUK V. CONSTRUCTIE EN BEDRIJFSVORM.
Constructief is voor de Nederlandse woningbouw de metsel- en
houtbouw karakteristiek.
Het woningbedrijf heeft zich in Nederland ontwikkeld tot een
sterk speculatief, financieel niet al te sterk gefundeerd, kleinbedrijf,
dat woningen aan kleinere en grotere beleggers levert.
De kwaliteit is t.g.v. de tamelijk primitieve bedrijfsvorm niet
hoog. De vele ernstige bezwaren tegen indeling en uitrusting zijn
boven genoemd. Ook constructie en afwerking laten veel te wensen
over. Speciaal de geluidshinder is in de stedelijke woningen een
plaag voor de bewoners. Ook in allerlei andere opzichten (het ge­bruikelijke
medebrengen van eigen vloerbedekking en sanitair door
de bewoners, het onsoliede materiaal der secundaire wanden, de
gebrekkige raamconstructies, de vaak doorslaande gevels) is het
gebruikelijke verre van doelmatig te achten.
38
Wijziging bedrijfsvorm.
Een afdoende verbetering is in deze alleen te verwachten van
een grondige wijziging der bedrijfsvorm. Er zijn verschillende fac­toren,
die in deze richting onweerstaanbaar werkzaam zijn. In de
eerste plaats is de bouwtechniek er, via utiliteits- en luxebouw,
geleidelijk in geslaagd, nieuwe constructiemethoden uit te denken,
die de oude kwaliteit verre overtreffen en ze in economie ook
steeds meer beginnen te benaderen. Verder brengt de afnemende
groei van onze grote steden een totale wijziging teweeg in de
situatie op de woningmarkt. In de afgelopen 40 jaar heeft vrijwel
steeds de vraag naar woningen overheerst tegenover het aanbod
daarvan. Het publiek is daardoor gewend geraakt, om gauw tevre­den
te zijn en zonder veel critiek te nemen, wat geboden werd.
Dat deze situatie voor de ontwikkeling van moderne doelmatig­heid
niet gunstig was, is duidelijk.
Nu echter dat aanbod is gaan overheersen over de vraag, moet
automatisch de woningbouw ook betere kwaliteit gaan leveren.
Echte vakkennis, die tot nu toe in het bouwbedrijf een rol van
weinig betekenis speelde, begint opgeld te doen. Dan bezit tot nu
toe het bouwbedrijf in overwegende mate het karakter van een
beschut bedrijf. Woningen kan men niet importeren, noch uit het
buitenland, noch uit andere plaatsen. Concurrentie is plaatselijk
beperkt en kan door de betrokkenen gemakkelijk in de hand wor­den
gehouden. De moderne bouwtechniek maakt echter de mon­tagebouw
mogelijk en daarmede een op zijn minst landelijke con­currentie.
Deze factoren zijn reeds op duidelijke wijze doende, het peil van
doelmatigheid van de woningbouw te verhogen (zie flatgebouwen,
voorziening met verwarming en sanitair van woningen, betere af­werking)
en deze ontwikkeling is nog maar in zijn eerste begin.
Er ligt voor het Nederlandse Overheidstoezicht een belangrijke
taak weggelegd, wanneer het deze ontwikkeling begrijpt en helpt
bevorderen. Het bouwtoezicht in Nederland zag zich door de ont­wikkeling
de rol toebedeeld, de bevolking in bescherming te nemen
39
tegen de gevolgen van het door onvoldoend bevoegden uitge­oefende
woningbouwbedrijf. In die bescherming is men stellig ge­slaagd,
maar als onvermijdelijk gevolg daarvan heeft zich een tot
in alle details uitstrekkende bouwvoogdij ontwikkeld, die een rem
kan vormen voor verdere gezonde ontwikkeling. Naarmate be­voegde
en deskundige bouworganisaties echter weder de plaats
gaan innemen van primitieve, financieel en sociaal weinig verant­woordelijke
klein-bedrijfjes, zal men de verantwoordelijkheid we­derom
daar kunnen leggen, waar ze behoort, nl. bij de produ­cent.
Andere industrieën hebben aangetoond, welk een snelle
ontwikkeling in de richting van doelmatigheid en economie dan
mogelijk is.
Door dit alles in te zien, kan het Nederlandse bouwtoezicht de
ontwikkeling van de woningbouw naar groter, wezenlijke doel­matigheid,
in sterke mate bevorderen.
Bijlage I.
Het geregeld slapen van man en vrouw in één gemeenschappelijk
bed moet als hoogst ongewenst beschouwd worden, niet alleen
theoretisch, maar ook practisch.
Ieder arts, die daarnaar vraagt, kan zo vaak als hij wil te horen
krijgen, hoe het slapen in één groot bed aanleiding geeft tot allerlei
narigheid. Zeer gewoon is het geval, dat een der beide echtgenoten
een lichte slaap heeft en zijn nachtrust wordt gestoord, doordat de
ander zich beweegt of koude voeten heeft. In tijden van ziekte is
het gemeenschappelijke bed storend voor de zieke, onsmakelijk
voor de gezonde, die 's avonds in een doorzweet bed komt; boven­dien
gevaarlijk, omdat ook de lichtste infectie's bij dit enge con-
40
tact onmiddellijk aanslaan. Is een der echtgenoten ernstig ziek, dan
moet de tweede zich behelpen op de allerprimitiefste wijze.
Maar niet alleen op lichamelijk gebied is het gemeenschappelijke
bed af te keuren, ook psychisch is deze kwestie van groot belang.
Elke arts, die belangstelling heeft voor de psychische hygiene van
zijn patiënten, kan zo vaak hij wil, te horen krijgen, hoeveel wrok
en ongeduld ontstaan uit de kleine wrijvingen, die het gemeen­schappelijke
bed onvermijdelijk veroorzaakt.
Geen enkel huwelijksgeluk is ertegen bestand, dat men in zijn
slaap voortdurend bloot komt te liggen, omdat de partner de dekens
naar zich toe trekt, of andere persoonlijke eigenaardigheden heeft,
die ik hier niet wil opnoemen.
Als minimum-eis voor elke volkswoning, ook de meest eenvou­dige,
moet daarom gesteld worden de aanwezigheid van een kamer,
die zo groot is, dat daarin twee bedden kunnen staan.
Wanneer de slaapkamer der echtgenoten alleen één gemeen­schappelijk
bed kan bevatten, voldoet een dergelijke woning niet
aan de eisen van lichamelijke en geestelijke hygiene.
Waar het hier gaat om minimum-eisen, moet men zich tevreden
stellen met een slaapkamer, waar twee bedden kunnen staan. On­eindig
verkieselijker dan één gemeenschappelijke slaapkamer zou
zijn, de aanwezigheid van twee kleinere 1-persoons kamers, ver­bonden
door een tussendeur. Het behoeft geen betoog, dat hier de
hygiene nog beter gediend zou zijn, maar een dergelijke eis is niet
meer te beschouwen als een minimum-eis.
Naast de alkoof en de bedstede met deurtjes dient nu ook het
2-persoons bed een plaats te krijgen in het Cultuurhistorisch
museum.
w.g. Dr. TH. VAN SCHELVEN,
Den Haag.
AMSTELBANK
Laat Uw formulieren druk­ken
op Amstelbank, het
m e e s t b e k e n d e p a p i er
voor hand- en machine­schrift,
waarvan wij sedert
1907 reeds m i l l i o e n en
k i l o g r a m m e n afleverden.
G. H. BURHMANN'S
PAPIERGROOTHANDEL NV.