|
klein (250x250 max)
gemiddeld (500x500 max)
groot
Extra Large
groot ( > 500x500)
Hoge Resolutie
|
|
Regelen omtrent het gebruik der boekerij van het Nederlands Instituut van Accountants, vastgesteld in de bestuursvergadering van 5 Mei 1948. 1. Leden en assistenten van het Instituut kunnen gratis \an de bibliotheek gebruik maken. 2. De termijn van uitlening is als regel één maand; deze kan op aanvraag worden verlengd. 3. Indien een herinnering aan terugzending nodig is, betalen leden en assistenten hiervoor f O 10 administratiekosten. 4. Tijdschriften worden alleen in gebonden jaargangen uitgeleend; lopende jaargangen liggen ter inzage. 5. Boeken, welke voor examinatoren van belang kunnen zijn, kunnen indien nodig binnen de duur van een maand worden teruggevraagd. Van deze omstandigheid wordt als regel in de desbetreffende boeken melding gemaakt. 6. Anderen dan leden of assistenten van het Instituut kunnen van "de bibliotheek geen gebruik maken, uitgezonderd: bibliotheken, ten aanzien waarvan wederkerigheid verzekerd is, en wel gratis, indien ook te dezen aanzien wederkerigheid bestaat, studenten van Nederlandse Universiteiten of Hogescholen, op dezelfde voorwaarden als die, welke ook voor assistenten van het Instituut gelden, personen die, ter beoordeling van de Adjunct-Secretaris van het Instituut, onder door hem te stellen voorwaarden tot het gebruik van de bibliotheek worden toegelaten. Koninklijk NIVRA lilillliil ilillll ^ ^ 2060 017 2063 n re -11 r derlands Insti-irsvergadering en gratis van and; deze kan lig is, betalen istratiekosten. argangen uitje. 3 kunnen zijn, naand worden dt als regel in itituut kunnen (ezonderd: leid verzekerd 1 wederkerig- Hogescholen, lOr assistenten net-Secretaris voorwaarden oegelaten. / • f' '" • ^^. ir !;,: iil^ , 't '"^ 1 ^*"' II' ^|. ii' rb; / 1 • •. ' i • • - SY gehoii Steenf Vereen Accountar T'oo e ^ aan verschij der ver leven ke factor slaverni Alle de ónderve vingsge combin te bren^ Ook wet der Op h is het f waarin Ook In de op gel werkt, beginne heeft e smelting ontstaar trust wc ! \ \ • 'j ' iéo. SYNDICAAT EN TRUST. REDE gehouden voor de Noordbrabantsche Vereeniging van Steenfabrikanten te Tilburg en voor de Nedcrlandsche Vereeniging van Baksteenfabrikanten te Arnhem door W. KREUKNIET, Accountant en oud-leeraar in de Staathuishoudkunde te Rotterdam. 'Voo er ééne economische wet is, die ieder •^ aandachtig beschouwer der economische . t_:; 1— .^—j- 1 :^ u^i ^^i,^^ ^ ^ .,.«j. n g 0 n it P ;s e 1, A 3- verschijnselen moet opmerken, is het zeker de wet der verandering, der evolutie. Het economische leven kent geen stilstand. Neem den economischen factor arbeid. Dezen vindt men in den vorm: slavernij, lijfeigenschap en vrije overeenkomst. Alle deze vormen, die weder in andere kunnen 'f onderverdeeld worden, komen in onze bescha- ; vingsgeschiedenis voor. Thans zijn weder allerlei , combinaties van arbeiders bezig om verandering te brengen in het vrije arbeidscontract. Ook de productiewijze ontsnapt niet aan de wet der evolutie. Op het tijdperk van de handwerksnijverheid, is het fabrieks- of industriëele tijdperk gevolgd, waarin wij thans leven. r Ook nu echter is van stilstand geen sprake. In den laatsten tijd treedt een kracht op, die " op gelijksoortige fabrieken samenstrekkend " werkt. Die aantrekkingskracht is veelal in den beginne zwak, wordt later sterker en sterkeren heeft eindelijk meermalen algeheele samensmelting tengevolge, waardoor combinaties . ontstaan, die met den naam van syndicaat en trust worden aangeduid. ^ .. * it ^^«^ir^-^tSk^- • Na deze kleine inleiding ga ik over tot de eigenlijke behandeling van mijn onderwerp. Ik stel mij voor, eerst het algemeen karakter van syndicaat en tiust te ontwikkelen, vervolgens het verschil tusschen beide ondernemers-associatievormen aan te toonen, om ten slotte den invloed na te gaan, die het syndicaat en de trust uitoefenen op: a. den verkoop, b. de productie, en c. den ondernemer, den arbeider en den if consument. I- 1. Het algemeen karakter van syndicaat en trust. Een bekend economisch schrijver heeft het syndicaat en de trust „Kinder der Not" genoemd en daarmede deze associatievormen vrijwel geka-raktiriseerd. Een feit is het toch, dat de meeste syndicaten en trusts ontstaan zijn in tijden van crises en depressie. Zoolang de zaken goed gaan, bekommert zich de ondernemer weinig over concurrentie of kostenbesparing, wijzen evenwel opeenvolgende balansen op een aanzienlijken teruggang der bedrijfsresultaten, dan is Leiden in nood en vraagt hij zich af, wat te doen, om den toestand te verbeteren. Een goed zakenman zal echter ook in tijden >an voorspoed op het aanbrengen van verbeteringen in den toestand bedacht zijn. De geschiedenis der Amerikaansche nijverheid van den laatsten tijd leert dit op elke bladzijde. Dit feit vooral legt getuigenis af van den practischen zin der Amerikaansche zaken-menschen. De Amerikaan redeneert als volgt: De factoren, die mijn winst bepalen zijn be- ^^ halve loon, grondstoffen, productiekosten, kosten van verkoop, algemeene onkosten en verkoopsbedrag. Wil ik dus hooge winsten maken, dan T moet ik de grondstoffen, productiekosten, kosten van verkoop en algemeene onkosten zoo laag mogelijk houden en het verkoopsbedrag zoo hoog mogelijk opvoeren. Dit doel kan ik het best bereiken, als ik mij vereenig met mijn concurrenten: Wij kunnen hetzij door omtrent den verkoop algemeen geldende bepalingen op te stellen, of door ook het productie-proces gemeenschappelijk te regelen, de verschillende factoren, die op de netto-winst influenceeren, in ons voordeel veranderen. Deze nuchtere redeneering hééft de practische Amerikanen zelfs in tijden van voorspoed bewogen, tot de vorming van de ondernemersassociaties over te gaan, die wij met den naam van syndicaat en trust aanduiden. Te onzent kunnen echter alleen buitengewoon scherpe concurrentie en zeer lage prijzen velen uit hun dommel wakker schudden. Is dit te wijten aan gemis aan practischen zin, aan conservatisme, aan gebrek aan economische kennis of zijn er andere oorzaken aan te wijzen? Ik waag het niet, op deze vraag een antwoord te geven, doch wensch slechts te constateeren, dat te onzent syndicaat en trust werkelijk den naam van „Kinder der Not" verdienen. Men verwacht van deze associatievormen opheffing of althans vermindering der concurrentie en tengevolge daarvan meer loonende prijzen. Hiermede is het algemeen karakter der syndicaten en trusts aangeduid : het zijn beide ondernemers-vereenigingen, die ten doel hebben de concurrentie op te heffen of althans te verminderen, om daardoor het behalen van grootere winsten mogelijk te maken. II. Het verschil tasschen syndicaat en trust. Men kan in de industrie twee processen onderscheiden: het productie- en het distributie (of verkoops) proces. Bij een syndicaat -'^^^mi^^^'' I 4 P wordt door de deelnemers alleen het verkoopsproces gemeenschappelijk geregeld. Ieder der deelnemers kan het productieproces | : naar eigen goedvinden regelen. Hij blijft heer É en meester zijner fabriek en aan hem alleen is P het fabricageproces opgedragen. I; De behandeling der verkoopen, en wat daar-fe mede verband houdt, geschiedt door het syn- '; dicaat. Bij een trust daarentegen wordt ook het !ei productie-proces gemeenschappelijk geregeld. ^ Beide processen komen alzoo in ééne hand. S Volledigheidshalve zij er op gewezen, dat een f syndicaat somtijds ook op het productieproces influenceert, b.v. doordat grondstoffen gemeenschappelijk worden ingekocht, of doordat het door elke fabriek te produceeren quantum door *; het syndicaat wordt vastgesteld. Steeds echter wordt de eigenlijke regeling van het productieproces aan de leden van het syndicaat zelve overgelaten. Het verschil tusschen syndicaat en trust kan ook aldus worden geformuleerd. Bij het syndicaat (althans bij de meeste soorten van syndicaat) wordt de verkoop gecentraliseerd, terwijl de productie individueel blijft; bij de trust worden verkoop en productie beide gecentraliseerd. Door het ééne woord: centralisatie is het karakter der beide ondernemers-associaties aangeduid. De tegenwoordige toestand der nijverheid laat zich vergelijken met den staatkundigen toestand van ons land voor enkele eeuwen. Het is U allen zeker uit Uw schooljaren bekend, dat in de middeleeuwen en zelfs later het eene gewest tegen het andere te velde trok, ja zelfs de eene stad tegen de andere. Wij lachen om dien toestand en prefereeren de huidige staatkundige eenheid, doch is op het oogenblik op industrieel gebied de toestand niet vrijwel dezelfde.? Evenals vroeger de eene stad de andere beoorloogde, concurreert nu de eene fabriek tegen de andere — ook hier is het dikwijls een strijd op leven en dood. Wanneer zal op industrieel gebied de centralisatie komen, waarvan wij op staatkundig terrein de vruchten plukken ? Wanneer zullen de fabrieken inplaats van elkander te beoorloogen in den economischen strijd, dien alle te strijden hebben, samenwerken? Waarlijk, onze nijverheid heeft behoefte aan centralisatie. Het systeem der vrije concurrentie, der onbelemmerde uitoefening der wet van vraag en aanbod heeft zijn tijd gehad, een nieuwe economische tijdkring is aangevangen: die der centralisatie. De kentering is aangebroken! Hij, die in de naaste toekomst de industriëele centralisatie voor zijn geestesoog ziet opdoemen, mag geen aanspraak maken op den naam van profeet, want de teekenen zijn te duidelijk waarneembaar. Om het verschil tusschen syndicaat en trust goed te doen uitkomen, kan het zijn nut hebben de meest voorkomende vormen van syndicaten even te revue te laten passeeren. 1. Het prijssyndicaat. Er wordt alleen overeengekomen, dat door de deelnemers voor dezelfde soorten dezelfde prijzen zullen worden bedongen. De prijsverschillen vervallen daardoor. Gewoonlijk gaat deze bepaling gepaard met die omtrent uiniforme betalingscondities, uniforme kortingen en rabatten, berekening van emballage enz. 2. Het productie-syndicaat. Hiervan is de bedoeling de productie te beperken. Verboden wordt tot de vergrooting van het bedrijf over te gaan, het productie-quantum van elk der deelnemers wordt vastgesteld, terwijl tevens bepalingen worden gemaakt, om de productie zoo noodig in te krimpen. 3. Afzet verdeelende syndicaten. Het terrein, waarop het syndicaat werkt, wordt tusschen de leden verdeeld. Het leveren in een wijk, aange- 6 wezen aan een zeker lid, is den anderen leden verboden. 4. Winst-syndicaten. Hierbij doen zich twee gevallen voor: a. de leden bewerken zelf de uitvoering der verkoopen, doch storten het verschil tusschen een vastgestelde minimalen verkoopsprijs en een aangenomen kostprijs in een algemeene kas, wordt b.v. den minimum verkoopprijs op ƒ 10.— gesteld en de kostprijs voor allen op ƒ 9.—, dan moet ƒ 1 .— in de gemeenschap-i^ pelijke kas gestort worden, terwijl de verkoop !" mag geschieden van ƒ 10.— of hooger. b. de verkoop wordt opgedragen aan een centraal orgaan, waaraan elk der deelnemers :;•': tegen een vasten prijs zijn geheel produkt verkoopt. Het bekend Rheinisch Westfalische Kohlen-syndicaat is hiervan een voorbeeld. Behalve deze komen combinaties van de aangehaalde soorten van syndicaten voor. Zijn de syndicaten alzoo onderling zeer verschillend, de trusts munten uit door eenvormigheid en eenvoud. Een trust is bijna steeds een groote N. V S., die alle deelnemende fabrieken heeft opgenomen. Uit het ontwikkelde principiëele verschil tusschen syndicaat en trust moet noodwendig een organisatorisch verschil voortvloeien. De trust is meestal een gewone naamlooze vennootschap. De deelnemers hebben daarin hun fabrieken tegen aandeelen of contanten ingebracht. Zij kunnen met de leiding belast blijven, doch worden dan ambtenaren der N. V. S. Bij een syndicaat is dit anders. De verschillende deelnemers behouden hun zelfstandigheid, voor zoover althans zij niet gebonden worden aan de syndicaatsbepalingen, die dikwijls zoo scherp zijn, dat de zelfstandigheid meer in naam dan in der daad bestaat. 7 III. De invloed, die syndicaat en trust uit-oefenenen op: a. de distributie (dat is op den verkoop), b. de produktie, c. den ondernemer^ den arbeider en den consument. Hierbij zal ik gelegenheid hebben de werking van syndicaat met die van trust te vergelijken en de voordeden van den eenen vorm boven den anderen te doen uitkomen. A. Invloed op de distributie. Deze invloed is zoo tastbaar, dat ik meen, met weinig meer dan een opsomming der voornaamste punten te kunnen volstaan: Ie. loonende prijzen zijn te bedingen.'Door- Aai de concurrentie, die een groot deel der te maken winsten verslindt, wegvalt, of althans veel van haar scherpte verliest, is het mogelijk de prijzen te brengen op een toonend niveau. De groote beteekenis van dit punt wil ik even onder cijfers brengen. De totale productie der steenfabrieken in Nederland wordt geschat op 1000 millioen. Stel, dat fabrieken met een productie van 750 millioen tot een syndicaat of trust toetreden. Een prijsverhooging van ƒ2 per mille wordt dan mogelijk geacht. Dit geeft een voordedig verschil van 1,5 millioen gulden. 2e. verminderen van dubieuse posten. Dit voordeel treedt vooral bij syndicaten met een centraal verkoopbureau en bij de trust op. Bij het systeem der vrije concurrentie maakt één slechten afnemer nu eens den eenen dan weder den anderen fabrikant tot zijn slachtoffer. Moet hij zich tot een centraal lichaam wenden, dan komt hij reeds daardoor onmiddellijk in een slechtere positie. Ook dit punt moet niet onderschat worden. Als alle steenfabrikanten eens opbiechten, hoeveel zij aan kwade posten hebben moeten afschrijven, zouden zeker velen groote 8 oogen opzetten. Speciaal de steenfabrikant, die : I' meermalen aan zwakke bouwers crediet geven ••'' moet, ondervindt aan den lijve de groote nadeden van ons credietsysteera. 3e. de verkoopscondities worden voor alle fabrieken uniform vastgesteld. Meer dan velen denken, gaat verloren in den vorm van kortingen, renteverlies door leveranties op langen :• termijn, rabatten, enz. waartoe men bij vrije '". concurrentie gedwongen is. Goed georganiseerde ;' syndicaten en trusts maken eens vooral een eind aan het leven dezer woekerplanten. 4e. besparingen van provisies en reiskosten. V Bij het systeem der vrije concurrentie heeft iedere^ ondernemer zijn eigen agenten, die hem een t kapitaal aan provisie en reis en verblijfkosten in rekening brengen. In sommige industrieën heb ik herhaaldelijk opgemerkt, dat deze kosten meer bedragen dan de winst, die voor den ondernemer overschoot! i De Destilling-Company ontsloeg 200 reizigers en bespaarde jaarlijks 1 millioen S en de N. S. Rubber-Comp. bespaarde 25 "/^ der kosten van verkoop Als ik die H. H. reizigers zie, moet ik steeds denken aan de melkboeren en broodombren-gers 's morgens in een groote stad. De een rijdt van het Zuiden naar het Noorden om twee klanten te bedienen, en zijn concurrent gaat van het Noorden naar het Zuiden, terwijl de beide consumenten in het Noorden naast elkaar wonen, evenals die in het Zuiden! Wat een desorganisatie, wat een krachtverspilling. Dan is het postwezen beter georganiseerd! Geen twee postboden gaan denzelfden weg! Elk heeft zijn eigen wijk. Dit is ook het geval bij goed georganiseerde syndicatenen trusts, wat een enorme besparing op de onkosten van verkoop geeft. 5. Besparing op de vracht. Als een steenfabrikant te Eindhoven steenen leveren moet te 9 Breda, moet de vracht van Eindhoven naar Breda betaald worden. Een goed georganiseerd syndicaat of trust zou evenwel die fabriek met de leverantie belasten, die het dichtst bij Breda gelegen is, wat een enorme vrachtbesparing zou geven. Ik geef toe, dat de kooper nu en dan aan een bepaalde steensoort de voorkeur zal geven, doch als ik goed ben ingelicht, is dit alleen met die soorten het geval, waarbij smaak in het spel komt. In verreweg de meeste gevallen zal het syndicaat of de trust door een doelmatige distributie der ingekomen orders, een aanzienlijke vrachtbesparing kunnen behalen. Waar de vracht meermalen 20 "/o van den verkoop uitmaakt, moet een vrachtbesparing een grooten invloed op de winst uitoefenen. De mogelijkheid, dat een groot lichaam als een syndicaat of trust, die de meeste steenfabrieken zou omvatten, bij de spoorwegmaat- :, schappijen een gunstige vrachtregeling zou kun- > nen bedingen, wil ik slechts even aanstippen. Resumeerende kom ik tot de conclusie, dat de invloed van syndicaat en trust op de distributie (verkoop) van tweëeriei aard is: vaststelling van loonende prijzen en besparing van onkosten van verkoop. Tusschen syndicaat en trust bestaat in dit opzicht geen noemenswaardig verschil, althans als men onder syndicaat de zoogenaamde winstsyndicaten verstaat, die met een centraal verkoopkantoor werken. Laat men evenwel aan ,J de deelnemers de zelfstandige uitvoering van '| den verkoop in den een of anderen vorm over, jl dan zijn de opgesomde voordeden vrijwel M imaginair, daar de controle der desbetreffende m bepalingen uiterst moeielijk is. De ontduiking | van de vastgestelde verkoopsprijzen is niet te . controleeren. Alleen alzoo van een winstsyndi- -M caat met een centraal verkoopbureau en van ^ 10 een trust kan worden verwacht, dat ze alle aangegeven gunstige invloeden op de distributie uitoefenen. * * * B. De invloed op de productie. Bij dit punt loopen de wegen van syndicaat en trust, die tot dusverre parallel liepen, uiteen. Dit kan niet anders. Immers, het principiëele verschil tusschen syndicaat en trust is juist gelegen in de verhouding, waarin beide tegenover de productie staan. Het syndicaat staat gewoonlijk passief tegenover het productieproces, terwijl de trust daarin juist actief optreedt. Toch kan het syndicaat al is het ook indirect gunstig op de productie werken. Vooreerst is dit het geval, als door inkoop van grondstoffen op groote schaal lagere prijzen kunnen bedongen worden. Doch ook is het zeer wel mogelijk, dat bij gunstige bedrijfsresultaten, door het syndicaat behaald, een deel der winst door de deelnemers wordt aangewend tot verbetering van hun productiemiddelen. Beide voordeden zijn echter ook aan de trust verbonden. Hiertegenover staat echter, dat het syndicaat vaak een zeer nadeeligen invloed op de productie kan uitoefenen. Is b.v. de productie te groot, dan moet worden overgegaan tot een percentgewijze vermindering der productie van alle syndicaatsleden. Dit is zeer bedenkelijk. Immers, ieder industrieel weet, dat hij dan het voordeeligst werkt, als zijne fabriek haar volle capaciteit ontwikkelen kan. Een vermindering der productie van alle fabrieken moet alzoo noodwendig een aanzienlijke stijging der productiekosten tengevolge hebben. Hoe zou in dit geval een trust werken ? Eenvoudig door de fabriek, die het onvoordeeligst werkt, geheel stop te zetten, of door de nood- 11 zakelijke vermindering der' productie tot één fabriek te beperken. Dit moet voordeeliger uitkomen dan de productievermindering van alle fabrieken. Hier staan wij tegenover een onbetwistbaar voordeel der trust boven het syndicaat. Bij de overweging, welke associatievorm de beste is, moeten de steenfabrikanten, die uit den aard der zaak nogal eens over overproductie klagen, dit punt vooral niet uit het oog verliezen. Zooals ik reeds opmerkte oefent de trust een onmiddellijken invloed op het productieproces uit, in onderscheiding van het syndicaat, dat behalve in genoemde gevallen passief staat tegenover al wat de productie betreft. Van welken aard is echter de invloed der trust op het productieproces.'' Ter beantwoording dezer vraag, wil ik op de volgende punten wijzen: 1 e. Van vorderingen der techniek kan door de trust in de hoogst mogelijke mate worden geprofiteerd. Ondersteld wordt, dat de technische leiding li der trust aan hoogst bekwame handen is toevertrouwd. Het spreekt dan vanzelf, dat de leiders de productie zooveel mogelijk op uniforme leest zullen schoeien, en in elke fabriek de technische verbeteringen, die proefhoudend zijn gebleken, zullen invoeren. Dit maakt de trust tot banierdraagster van den vooruitgang der techniek. De fabelachtige vorderingen der Amerikaan-sche industrie zijn dan ook voor een goed deel |j te danken aan de invoering der nieuwste pro- ' ductie-methodes, welke invoering door de trusts mogelijk werd gemaakt. Hoe geheel anders staat het syndicaat tegenover de vorderingen der techniek! Terwijl in het systeem der vrije concurrentie die fabriek, die de technische vorderingen niet toepast, 4 gevaar loopt, ten onder te gaan, houdt het syn- 12 dicaat deze Icunstmatig in het leven. Immers zoolang het syndicaat bestaat, blijven de deelnemers in elk geval doorwerken. Met recht kan dan ook worden beweerd, dat het syndicaat minderwaardige zaken kunstmatig in het leven houdt. 2e. de productie wordt gecentraliseerd en daardoor intensiever. Toen de American Sugar Refining Company werd opgericht, werden alle toegelaten raffinaderijen op zes of zeven na stop gezet. De overige werden opgevoerd tot de grootst mogelijke productiviteit, overtuigd als de leiders er van waren, dat dan alleen de grootst mogelijke voordeelen worden behaald, als een fabriek haar grootst mogelijke capaciteit ontwikkelt. Nu zijn steenfabrieken geen raffinaderijen, doch het geval is zeer goed denkbaar, dat om technische redenen een of meerdere duur werkende fabrieken worden stop gezet, en de goedkoopst werkende fabrieken, die welke de beste machines en de beste ovens hebben, of het gunstigst gelegen zijn, tot de grootst mogelijke productiviteit worden opgevoerd. Dat daarvan een aanzienlijke besparing der productiekosten het gevolg moet zijn, ligt voor de hand. De centralisatie kan zelfs afdalen tot betrekkelijke kleinigheden, die niettemin van bedui-denden invloed knnnen zijn op de bedrijfsresultaten. Zoo zou een op te richten, steentrust een algemeene reparatiewerkplaats kunnen inrichten aan welke de groote reparaties en de vervaardiging der reservedeelen zou kunnen worden opgedragen. 3e. De productiekosten worden aanzienlijk verminderd door den lagen rentestand, die de trust bedingen kan. Een reuzenlichaam als een trust kan uit den aard der zaak op zeer voordeelige voorwaarden geld opnemen, wat de productiekosten aanzienlijk verminderen zal. 13 Een syndicaat verkeert in dit opzicht in minder gunstige omstandigheden, omdat zijn kapitaal uit den aard der zaak geringer is en dus voor de geldschieters de noodige waarborgen ontbreken. Resumeerende kom ik tot de conclusie, dat de trust een machtigen invloed ten goede op de productie uitoefent, integenstelling met het syndicaat, dat gewoonlijk passief tegenover de productie staat. C. Invloed op den ondernemer, den arbeider en den consument. I. Invloed op den ondernemer. Statistisch is door Schoenlank in het Archiv für Soziale Praxis bewezen, dat het syndicaat en de trust gunstig voor den ondernemer werkt. Hij vergeleek daartoe de dividenden der geunificeerde bedrijven en de beurswaarde hunner aandeelen, voor en na de associatie. Tot hetzelfde resultaat ,j is ook de Industrial Commission (een Ameri- \ kaansche staatscommissie) gekomen. Trouwens niets anders is te verwachten. Waar het syndicaat en de trust gunstig werken op alle factoren, die de winst bepalen, zooals is aangetoond, moeten zij de strekking hebben de ondernemerswinst te verhoogen. ;» Geconstateerd moet verder worden, dat de I invloed van hét syndicaat op den ondernemer p verschilt van dien der trust. ^| Bij het syndicaat behoudt de deelnemer min | of meer zijn zelfstandigheid. Zijne fabriek blijft ;| zijn eigendom. De verkoop wordt hem echter uit handen genomen, terwijl alleen dan een syndicaat krachtig j kan zijn, als bepaald wordt, zooals trouwens 1 het R. W. K. S. heeft bepaald, dat de leden 1 zich hebben te onderwerpen aan de bepalingen, 'J door de organen van het syndicaat te nemen. Bovendien zal de uitvoering der syndicaats- '\ 14 bepalingen ook meermalen tot ongenoegen, tot een klagen over vermeende achteruitzetting aanleiding kunnen geven. Zoo komt in het conceptcontract van het syndicaat „De Nederlandsche Steenindustrie" de bepaling voor, dat de prijsbepaling der te leveren steenen geschieden zal door drie leden eener schattingscoramissie, met het recht van den verkooper om zich te beroepen op de beslissing van een commissie van herschatting. Ik zou mij al zeer sterk moeten vergissen, als deze bepaling niet herhaaldelijk aanleiding geven zal tot een klagen over achteruitzetting. De kwestie der bepaling van den prijs, waartegen de leden hun produkt aan het syndicaat moeten leveren, is naar mijne meening een der zwakste punten van het syndicaat. Daarbij komt nog de bepaling, dat ook geleverd worden mag binnen een nabij gelegen gemeente, onder goedkeuring van het Bestuur. Ook deze bepaling moet aanleiding geven tot geklaag over bevoorrechting en dus tot scheuring. Wat bij het syndicaat in werkelijkheid bestaat, doch niet dan voor ingewijden aan het daglicht treedt, komt in de trust duidelijk tot uitdrukking: de deelnemers hebben hunne zelfstandigheid ingeboet, en zijn aandeelhouders en beambten geworden van een groot lichaam. Daartegenover staat echter een niet te miskennen voordeel. De trust heeft de zaken der leden overgenomen en in aandeelen betaald. Worden de verwachtingen niet beschaamd, dan zullen deze aandeelen een flink dividend at-werpen en daardoor een licht verkoopbaar beursartikel worden. Elk der trustleden is daardoor in de gelegenheid zijne aandeelen, wellicht met een groote koerswinst gemakkelijk van de hand te doen. De trustvorming komt dan eigenlijk voor den ondernemer neer op den verkoop zijner zaak tegen een hoogen prijs. 15 Nog een ander voorbeeld is verbonden aan de creatie der aandeden, die de vorming der trust medebrengt. Hebben de oorspronkelijke eigenaars gebruik gemaakt van de hun aangeboden bevoegdheid de aandeelen aan de beurs te verkoopen, dan zal het publiek, dat een goed Nederlandsch in-industriëel papier gaarne opneemt, zich voor den gang der zaken gaan interesseeren. Daarmede is de bloei der trust een publiek belang geworden, wat niet anders dan de trust in verschillende vormen kan te goede komen. In dat verband acht ik het gewenscht even bij de kapitalisatie der trust stil te staan. De Amerikaansche trusts lijden alle aan overkapitalisatie: het gecreerde kapitaal is te groot en bestaat eigenlijk slechts voor een goed deel op papier. De zaken zijn voor een veel te hooge waarde ingebracht. De gevolgen daarvan blijven niet uit: hooge honoraria, kapitaalverspilling zijn daaraan het onvermijdelijk gevolg. Bovendien, om over het groote kapitaal toch een dividend uit te betalen, wordt dikwijls de toevlucht genomen tot een ongemotiveerde prijs-verhooging. Daarom moet met klem worden gewaarschuwd tegen de overkapitalisatie der trust. Het is aan geen twijfel onderhevig, dat de U bekende taxatie methode, die in de concept-statuten der steentrust is opgenomen, de overkapitalisatie voorkomt. Ze is daarom zeer aan te bevelen. Waar de voordeden voor den ondernemer zoo tastbaar en zoo beduidend zijn, behoeft het geen verwondering te wekken, dat men tot de vorming van syndicaat en trust vooral in de laatste jaren op groote schaal is overgegaan. Volgens het aan den Duitschen Rijksdag uitgebrachte „Denkschrift über das Kartellwesen" kwamen in Duitschland alleen 385 syndicaten voor, waartoe 12000 bedrijven waren toegetreden. 16 Het vaderland der trust is echter N. Amerika. Volgens een statistiek opgemaakt in 1903 kwamen daar toen 793 trusts voor met een kapitaal van 24 milliard 8. In Amerika is bijna geen enkel artikel aan de trustbeweging ontsnapt, de fabricage van den wieg, zoowel als die van de doodkist is in handen van trusts, zoodat men werkelijk zeggen kan, dat de Amerikaan van den wieg tot het graf is gemonopoliseerd. II. Invloed op den arbeider. De sociaal-politieke beteekenis van het syndicaat en de trust ligt vooral in den invloed op den arbeider. Deze invloed is van tweeërlei aard: 1. de sociale onafhankelijkheid en de positie der arbeiders. 2. het loon. Wat het eerste betreft bestaat bij velen het wanbegrip, dat bij een machtig lichaam als een syndaat of trust de onafhankelijkheid van den arbeider groot gevaar dreigt. De ervaring in Amerika heeft echter het tegendeel geleerd. De Industrial Commission, waarover ik reeds daareven sprak, heeft gerapporteerd, dat het meerendeel der trusts de werkliedenvereenigingen (trade unions) erkent en met haar vertegenwoordigers onderhandelt. Hierbij moet evenwel niet uit het oog verloren worden, dat de verschillende werkliedenvereenigingen van N. en Zuid Amerika vereenigd zijn in een Federation of Labor, welk machtig lichaam niet schroomt des noods tegen de trusts op te treden. Waar te onzent de organisatie van de arbeiders eigenlijk nog in haar kindsheid verkeert, zou een machtig lichaam als een trust zeker op de positie van den arbeider een nadeeligen invloed kunnen uitoefenen. Wel zou de vorming van trusts te onzent ongetwijfeld ook de 17 organisatie der vakvereenigingen in de hand werken, wat naar mijne meening op de positie der arbeiders niet anders dan gunstig werken kan, doch de gevolgen zouden zich eerst na langen tijd openbaren. Daarom is het raadzaam, dat het syndicaat of de trust in haar statuten en bepaling opneemt, dat zij de belangen harer arbeiders zooveel mogelijk zal behartigen. Dit voorkomt wellicht eventueel machtmisbruik. Verder moet niet over het hoofd gezien worden, dat niet alleen de ondernemer, doch meermalen ook de arbeider het slachtoffer is van de vrije concurrentie. Menig fabrikant zou gaarne den werktijd zijner arbeiders inkrimpen, hun loon verhoogen of op een andere wijze hun sociale positie verbeteren, als hij hiervan niet werd tegengehouden, doordat zijn concurrenten deze verbeteringen niet wenschen in te voeren. Bij een trust zou dit bezwaar wegvallen: de regeling der werktijden behoort tot de organisatie van het productieproces, dat in handen is van de trust. Elke mogelijke verbetering kan niet afstuiten op den onwil van eenige deelhebbers, doch wordt door het Bestuur op alle fabrieken ingevoerd. De invloed van het syndicaat en de trust op het loon van den arbeider is niet gering. Ik wil U niet vermoeien met diverse loon-theoriën, doch U er op wijzen, dat een stijging der ondernemerswinsten op den duur een stijging der loonen tengevolge heeft. Het kan niet anders, of van de hooge winsten van syndicaat of trust moeten de arbeiders in den een of anderen vorm profiteeren. De president van de Federation of Labor heeft dit nadrukkelijk bevestigt. Hij erkende volmondig, dat de groote winsten, die de Ameri-kaansche trusts maakten, verhooging van het loon der arbeiders tengevolge hadden. In de Duitsche ijzerindustrie stegen de loonen 18 van 1886 tot 1904 van 2,71 R.M. tot 4,69 R.M. per ton, ongetwijfeld ook gedeeltelijk door den invloed der syndicaten. Hetzelfde deed zich voor bij het Kohlen-syndicaat. Het bleek hierbij, dat de loonen een sterkere stijging vertoonden, dan bij de mijnen, die niet tot het syndicaat waren toegetreden. Zelfs is bewezen, datdeloonenmeer stegen dan de ondernemerswinsten, zoodat in verhouding de arbeiders meer profiteerden van de hoogere winsten dan de ondernemers. III. Invloed op de consumenten en de prijsvorming. Slaagt een syndicaat of trust erin binnen een zeker rayon een feitelijk monopolie te verkrijgen, dan heeft zij bij de vaststelling der prijzen de handen vrij, in elk geval kan ze ongemotiveerde prijsverlagingen tegen gaan. Zij heeft nog alleen de concurrentie van buiten te vreezen. Waar de vracht, zooals in de steen-industrie, een groote rol speelt, kan deze concurrentie althans in de kern van het district, waar een monopolie is verkregen, van weinig beteeke-nis zijn. Gemakkelijk zal het dan het syndicaat of de trust vallen, zeer loonende prijzen te bedingen. Dat de verbruiker deze winsten betaalt, ligt voor de hand. Toch moet ik er op wijzen, dat niet in elk geval de groote winsten van syndicaat of trust worden behaald ten koste van den consument. De groote besparing op de kosten van verkoop, die het syndicaat geeft, en nog meer de enorme besparingen op de productiekosten en de kosten van verkoop, die de trust behalen kan, zijn in vele gevallen zulk een groote bron van winst geweest, dat de prijzen van syndicaat en trust zelfs lager waren dan die van de concur-reerende bedrijven. Dit wordt zelfs officieel erkend. Het rapport van den Commissioner of Corpo- 19 rations of the Beef Industry (1905) bevat de mededeeling, dat de prijzen van de vleeschtrust niet buitensporig hoog zijn, doch dat de reusachtige winsten der Packers hoofdzakelijk voortvloeien uit de besparing op de productiekosten. Nog een ander voordeel is voor den consument gelegen in het optreden van syndicaat en trust: de prijzen zullen meer stabiel zijn, dan onder het systeem der vrije concurrentie. De grootste prijsverschillen komen onder de vrije concurrentie voor, terwijl in de prijzen van het syndicaat en de trust betrekkelijk geringe wijzigingen voorkomen. Dit feit is voor den steen-fabrikant, die over een syndicaat of trust nadenkt, van groote beteekenis. Een vrij stabiele steen-prijs zal het den afnemer mogelijk maken, een eventueele prijsverhooging af te wentelen op zijne cliënten, zoodat het syndicaat of de trust geen groote tegenstand van zijne afnemers zal hebben te wachten. Aan het eind gekomen van mijne beschouwingen moet ik allereerst er op wijzen, dat ik slechts de hoofdpunten van de omvangrijke materie heb kunnen aanstippen. Ik hoop echter, dat ik er in geslaagd zal zijn, u voor zoover dit nog niet het geval was, te overtuigen van de groote voordeelen verbonden aan syndicaat en trust ook voor de steenindustrie. Zij, die de moeite hebben genomen, mij aandachtig te volgen, zullen hebben opgemerkt, dat ik niet alleen gesproken heb over het onderwerp der agenda syndicaat en trust, doch ook over de quaestie syndicaat of trust. Het zal hun ook duidelijk zijn, dat ik om economische en tactische redenen meer heil zie in een trust dan in een syndicaat. Een trust geeft behalve alle voordeelen van een syndicaat nog die welke voortvloeien uit een centralisatie 20 der productie, terwijl de klippen, waarop melnig va syndicaat gestrand is, door de trust gemakkelijk to en meermalen zelfs automatisch worden ont-vl' zeild. bi Ten slotte nog de belangrijke vraag: moeten d^ alle fabrieken noodzakelijk aan de wording van t»i een trust medewerken? to Mijn antwoord ligt in het voorgaande opge-st sloten. Economisch is elke centralisatie voor-v< deelig. Hoe grooter centralisatie hoe grooter dl de voordeelen zijn. Elke combinatie van fabrieken, hoe klein ook, moet daarom nuttig werken, doch de grootst mogelijke voordeelen worden slechts verkregen door de grootst mogelijke 'V centralisatie. z c \ melnig lakkèlijk len ontmoeten ling van e opge-ie voor-grooter 1 fabrie-werken, worden ogelijke H 00537 ? f » ^ . /. v^ W KMË • > ^ ' \ . ; \ ^i ''P^^
Click tabs to swap between content that is broken into logical sections.
Titel | Syndicaat en trust : rede gehouden voor de Noordbrabantsche Vereeniging van Steenfabrikanten te Tilburg en voor de Nederlandsche Vereeniging van Baksteenfabrikanten te Arnhem |
Auteur | door W. Kreukniet |
Collectienaam | NIVRA Historisch Archief, UBVU gedigitaliseerd |
PPN | 344555100 |
UBVU-ID | 0411020537001 |
Toegangsgegevens (URL) | http://imagebase.ubvu.vu.nl/getobj.php?ppn=344555100 |
Signatuur origineel | NIVRAHA537 |
Transcript | Regelen omtrent het gebruik der boekerij van het Nederlands Instituut van Accountants, vastgesteld in de bestuursvergadering van 5 Mei 1948. 1. Leden en assistenten van het Instituut kunnen gratis \an de bibliotheek gebruik maken. 2. De termijn van uitlening is als regel één maand; deze kan op aanvraag worden verlengd. 3. Indien een herinnering aan terugzending nodig is, betalen leden en assistenten hiervoor f O 10 administratiekosten. 4. Tijdschriften worden alleen in gebonden jaargangen uitgeleend; lopende jaargangen liggen ter inzage. 5. Boeken, welke voor examinatoren van belang kunnen zijn, kunnen indien nodig binnen de duur van een maand worden teruggevraagd. Van deze omstandigheid wordt als regel in de desbetreffende boeken melding gemaakt. 6. Anderen dan leden of assistenten van het Instituut kunnen van "de bibliotheek geen gebruik maken, uitgezonderd: bibliotheken, ten aanzien waarvan wederkerigheid verzekerd is, en wel gratis, indien ook te dezen aanzien wederkerigheid bestaat, studenten van Nederlandse Universiteiten of Hogescholen, op dezelfde voorwaarden als die, welke ook voor assistenten van het Instituut gelden, personen die, ter beoordeling van de Adjunct-Secretaris van het Instituut, onder door hem te stellen voorwaarden tot het gebruik van de bibliotheek worden toegelaten. Koninklijk NIVRA lilillliil ilillll ^ ^ 2060 017 2063 n re -11 r derlands Insti-irsvergadering en gratis van and; deze kan lig is, betalen istratiekosten. argangen uitje. 3 kunnen zijn, naand worden dt als regel in itituut kunnen (ezonderd: leid verzekerd 1 wederkerig- Hogescholen, lOr assistenten net-Secretaris voorwaarden oegelaten. / • f' '" • ^^. ir !;,: iil^ , 't '"^ 1 ^*"' II' ^|. ii' rb; / 1 • •. ' i • • - SY gehoii Steenf Vereen Accountar T'oo e ^ aan verschij der ver leven ke factor slaverni Alle de ónderve vingsge combin te bren^ Ook wet der Op h is het f waarin Ook In de op gel werkt, beginne heeft e smelting ontstaar trust wc ! \ \ • 'j ' iéo. SYNDICAAT EN TRUST. REDE gehouden voor de Noordbrabantsche Vereeniging van Steenfabrikanten te Tilburg en voor de Nedcrlandsche Vereeniging van Baksteenfabrikanten te Arnhem door W. KREUKNIET, Accountant en oud-leeraar in de Staathuishoudkunde te Rotterdam. 'Voo er ééne economische wet is, die ieder •^ aandachtig beschouwer der economische . t_:; 1— .^—j- 1 :^ u^i ^^i,^^ ^ ^ .,.«j. n g 0 n it P ;s e 1, A 3- verschijnselen moet opmerken, is het zeker de wet der verandering, der evolutie. Het economische leven kent geen stilstand. Neem den economischen factor arbeid. Dezen vindt men in den vorm: slavernij, lijfeigenschap en vrije overeenkomst. Alle deze vormen, die weder in andere kunnen 'f onderverdeeld worden, komen in onze bescha- ; vingsgeschiedenis voor. Thans zijn weder allerlei , combinaties van arbeiders bezig om verandering te brengen in het vrije arbeidscontract. Ook de productiewijze ontsnapt niet aan de wet der evolutie. Op het tijdperk van de handwerksnijverheid, is het fabrieks- of industriëele tijdperk gevolgd, waarin wij thans leven. r Ook nu echter is van stilstand geen sprake. In den laatsten tijd treedt een kracht op, die " op gelijksoortige fabrieken samenstrekkend " werkt. Die aantrekkingskracht is veelal in den beginne zwak, wordt later sterker en sterkeren heeft eindelijk meermalen algeheele samensmelting tengevolge, waardoor combinaties . ontstaan, die met den naam van syndicaat en trust worden aangeduid. ^ .. * it ^^«^ir^-^tSk^- • Na deze kleine inleiding ga ik over tot de eigenlijke behandeling van mijn onderwerp. Ik stel mij voor, eerst het algemeen karakter van syndicaat en tiust te ontwikkelen, vervolgens het verschil tusschen beide ondernemers-associatievormen aan te toonen, om ten slotte den invloed na te gaan, die het syndicaat en de trust uitoefenen op: a. den verkoop, b. de productie, en c. den ondernemer, den arbeider en den if consument. I- 1. Het algemeen karakter van syndicaat en trust. Een bekend economisch schrijver heeft het syndicaat en de trust „Kinder der Not" genoemd en daarmede deze associatievormen vrijwel geka-raktiriseerd. Een feit is het toch, dat de meeste syndicaten en trusts ontstaan zijn in tijden van crises en depressie. Zoolang de zaken goed gaan, bekommert zich de ondernemer weinig over concurrentie of kostenbesparing, wijzen evenwel opeenvolgende balansen op een aanzienlijken teruggang der bedrijfsresultaten, dan is Leiden in nood en vraagt hij zich af, wat te doen, om den toestand te verbeteren. Een goed zakenman zal echter ook in tijden >an voorspoed op het aanbrengen van verbeteringen in den toestand bedacht zijn. De geschiedenis der Amerikaansche nijverheid van den laatsten tijd leert dit op elke bladzijde. Dit feit vooral legt getuigenis af van den practischen zin der Amerikaansche zaken-menschen. De Amerikaan redeneert als volgt: De factoren, die mijn winst bepalen zijn be- ^^ halve loon, grondstoffen, productiekosten, kosten van verkoop, algemeene onkosten en verkoopsbedrag. Wil ik dus hooge winsten maken, dan T moet ik de grondstoffen, productiekosten, kosten van verkoop en algemeene onkosten zoo laag mogelijk houden en het verkoopsbedrag zoo hoog mogelijk opvoeren. Dit doel kan ik het best bereiken, als ik mij vereenig met mijn concurrenten: Wij kunnen hetzij door omtrent den verkoop algemeen geldende bepalingen op te stellen, of door ook het productie-proces gemeenschappelijk te regelen, de verschillende factoren, die op de netto-winst influenceeren, in ons voordeel veranderen. Deze nuchtere redeneering hééft de practische Amerikanen zelfs in tijden van voorspoed bewogen, tot de vorming van de ondernemersassociaties over te gaan, die wij met den naam van syndicaat en trust aanduiden. Te onzent kunnen echter alleen buitengewoon scherpe concurrentie en zeer lage prijzen velen uit hun dommel wakker schudden. Is dit te wijten aan gemis aan practischen zin, aan conservatisme, aan gebrek aan economische kennis of zijn er andere oorzaken aan te wijzen? Ik waag het niet, op deze vraag een antwoord te geven, doch wensch slechts te constateeren, dat te onzent syndicaat en trust werkelijk den naam van „Kinder der Not" verdienen. Men verwacht van deze associatievormen opheffing of althans vermindering der concurrentie en tengevolge daarvan meer loonende prijzen. Hiermede is het algemeen karakter der syndicaten en trusts aangeduid : het zijn beide ondernemers-vereenigingen, die ten doel hebben de concurrentie op te heffen of althans te verminderen, om daardoor het behalen van grootere winsten mogelijk te maken. II. Het verschil tasschen syndicaat en trust. Men kan in de industrie twee processen onderscheiden: het productie- en het distributie (of verkoops) proces. Bij een syndicaat -'^^^mi^^^'' I 4 P wordt door de deelnemers alleen het verkoopsproces gemeenschappelijk geregeld. Ieder der deelnemers kan het productieproces | : naar eigen goedvinden regelen. Hij blijft heer É en meester zijner fabriek en aan hem alleen is P het fabricageproces opgedragen. I; De behandeling der verkoopen, en wat daar-fe mede verband houdt, geschiedt door het syn- '; dicaat. Bij een trust daarentegen wordt ook het !ei productie-proces gemeenschappelijk geregeld. ^ Beide processen komen alzoo in ééne hand. S Volledigheidshalve zij er op gewezen, dat een f syndicaat somtijds ook op het productieproces influenceert, b.v. doordat grondstoffen gemeenschappelijk worden ingekocht, of doordat het door elke fabriek te produceeren quantum door *; het syndicaat wordt vastgesteld. Steeds echter wordt de eigenlijke regeling van het productieproces aan de leden van het syndicaat zelve overgelaten. Het verschil tusschen syndicaat en trust kan ook aldus worden geformuleerd. Bij het syndicaat (althans bij de meeste soorten van syndicaat) wordt de verkoop gecentraliseerd, terwijl de productie individueel blijft; bij de trust worden verkoop en productie beide gecentraliseerd. Door het ééne woord: centralisatie is het karakter der beide ondernemers-associaties aangeduid. De tegenwoordige toestand der nijverheid laat zich vergelijken met den staatkundigen toestand van ons land voor enkele eeuwen. Het is U allen zeker uit Uw schooljaren bekend, dat in de middeleeuwen en zelfs later het eene gewest tegen het andere te velde trok, ja zelfs de eene stad tegen de andere. Wij lachen om dien toestand en prefereeren de huidige staatkundige eenheid, doch is op het oogenblik op industrieel gebied de toestand niet vrijwel dezelfde.? Evenals vroeger de eene stad de andere beoorloogde, concurreert nu de eene fabriek tegen de andere — ook hier is het dikwijls een strijd op leven en dood. Wanneer zal op industrieel gebied de centralisatie komen, waarvan wij op staatkundig terrein de vruchten plukken ? Wanneer zullen de fabrieken inplaats van elkander te beoorloogen in den economischen strijd, dien alle te strijden hebben, samenwerken? Waarlijk, onze nijverheid heeft behoefte aan centralisatie. Het systeem der vrije concurrentie, der onbelemmerde uitoefening der wet van vraag en aanbod heeft zijn tijd gehad, een nieuwe economische tijdkring is aangevangen: die der centralisatie. De kentering is aangebroken! Hij, die in de naaste toekomst de industriëele centralisatie voor zijn geestesoog ziet opdoemen, mag geen aanspraak maken op den naam van profeet, want de teekenen zijn te duidelijk waarneembaar. Om het verschil tusschen syndicaat en trust goed te doen uitkomen, kan het zijn nut hebben de meest voorkomende vormen van syndicaten even te revue te laten passeeren. 1. Het prijssyndicaat. Er wordt alleen overeengekomen, dat door de deelnemers voor dezelfde soorten dezelfde prijzen zullen worden bedongen. De prijsverschillen vervallen daardoor. Gewoonlijk gaat deze bepaling gepaard met die omtrent uiniforme betalingscondities, uniforme kortingen en rabatten, berekening van emballage enz. 2. Het productie-syndicaat. Hiervan is de bedoeling de productie te beperken. Verboden wordt tot de vergrooting van het bedrijf over te gaan, het productie-quantum van elk der deelnemers wordt vastgesteld, terwijl tevens bepalingen worden gemaakt, om de productie zoo noodig in te krimpen. 3. Afzet verdeelende syndicaten. Het terrein, waarop het syndicaat werkt, wordt tusschen de leden verdeeld. Het leveren in een wijk, aange- 6 wezen aan een zeker lid, is den anderen leden verboden. 4. Winst-syndicaten. Hierbij doen zich twee gevallen voor: a. de leden bewerken zelf de uitvoering der verkoopen, doch storten het verschil tusschen een vastgestelde minimalen verkoopsprijs en een aangenomen kostprijs in een algemeene kas, wordt b.v. den minimum verkoopprijs op ƒ 10.— gesteld en de kostprijs voor allen op ƒ 9.—, dan moet ƒ 1 .— in de gemeenschap-i^ pelijke kas gestort worden, terwijl de verkoop !" mag geschieden van ƒ 10.— of hooger. b. de verkoop wordt opgedragen aan een centraal orgaan, waaraan elk der deelnemers :;•': tegen een vasten prijs zijn geheel produkt verkoopt. Het bekend Rheinisch Westfalische Kohlen-syndicaat is hiervan een voorbeeld. Behalve deze komen combinaties van de aangehaalde soorten van syndicaten voor. Zijn de syndicaten alzoo onderling zeer verschillend, de trusts munten uit door eenvormigheid en eenvoud. Een trust is bijna steeds een groote N. V S., die alle deelnemende fabrieken heeft opgenomen. Uit het ontwikkelde principiëele verschil tusschen syndicaat en trust moet noodwendig een organisatorisch verschil voortvloeien. De trust is meestal een gewone naamlooze vennootschap. De deelnemers hebben daarin hun fabrieken tegen aandeelen of contanten ingebracht. Zij kunnen met de leiding belast blijven, doch worden dan ambtenaren der N. V. S. Bij een syndicaat is dit anders. De verschillende deelnemers behouden hun zelfstandigheid, voor zoover althans zij niet gebonden worden aan de syndicaatsbepalingen, die dikwijls zoo scherp zijn, dat de zelfstandigheid meer in naam dan in der daad bestaat. 7 III. De invloed, die syndicaat en trust uit-oefenenen op: a. de distributie (dat is op den verkoop), b. de produktie, c. den ondernemer^ den arbeider en den consument. Hierbij zal ik gelegenheid hebben de werking van syndicaat met die van trust te vergelijken en de voordeden van den eenen vorm boven den anderen te doen uitkomen. A. Invloed op de distributie. Deze invloed is zoo tastbaar, dat ik meen, met weinig meer dan een opsomming der voornaamste punten te kunnen volstaan: Ie. loonende prijzen zijn te bedingen.'Door- Aai de concurrentie, die een groot deel der te maken winsten verslindt, wegvalt, of althans veel van haar scherpte verliest, is het mogelijk de prijzen te brengen op een toonend niveau. De groote beteekenis van dit punt wil ik even onder cijfers brengen. De totale productie der steenfabrieken in Nederland wordt geschat op 1000 millioen. Stel, dat fabrieken met een productie van 750 millioen tot een syndicaat of trust toetreden. Een prijsverhooging van ƒ2 per mille wordt dan mogelijk geacht. Dit geeft een voordedig verschil van 1,5 millioen gulden. 2e. verminderen van dubieuse posten. Dit voordeel treedt vooral bij syndicaten met een centraal verkoopbureau en bij de trust op. Bij het systeem der vrije concurrentie maakt één slechten afnemer nu eens den eenen dan weder den anderen fabrikant tot zijn slachtoffer. Moet hij zich tot een centraal lichaam wenden, dan komt hij reeds daardoor onmiddellijk in een slechtere positie. Ook dit punt moet niet onderschat worden. Als alle steenfabrikanten eens opbiechten, hoeveel zij aan kwade posten hebben moeten afschrijven, zouden zeker velen groote 8 oogen opzetten. Speciaal de steenfabrikant, die : I' meermalen aan zwakke bouwers crediet geven ••'' moet, ondervindt aan den lijve de groote nadeden van ons credietsysteera. 3e. de verkoopscondities worden voor alle fabrieken uniform vastgesteld. Meer dan velen denken, gaat verloren in den vorm van kortingen, renteverlies door leveranties op langen :• termijn, rabatten, enz. waartoe men bij vrije '". concurrentie gedwongen is. Goed georganiseerde ;' syndicaten en trusts maken eens vooral een eind aan het leven dezer woekerplanten. 4e. besparingen van provisies en reiskosten. V Bij het systeem der vrije concurrentie heeft iedere^ ondernemer zijn eigen agenten, die hem een t kapitaal aan provisie en reis en verblijfkosten in rekening brengen. In sommige industrieën heb ik herhaaldelijk opgemerkt, dat deze kosten meer bedragen dan de winst, die voor den ondernemer overschoot! i De Destilling-Company ontsloeg 200 reizigers en bespaarde jaarlijks 1 millioen S en de N. S. Rubber-Comp. bespaarde 25 "/^ der kosten van verkoop Als ik die H. H. reizigers zie, moet ik steeds denken aan de melkboeren en broodombren-gers 's morgens in een groote stad. De een rijdt van het Zuiden naar het Noorden om twee klanten te bedienen, en zijn concurrent gaat van het Noorden naar het Zuiden, terwijl de beide consumenten in het Noorden naast elkaar wonen, evenals die in het Zuiden! Wat een desorganisatie, wat een krachtverspilling. Dan is het postwezen beter georganiseerd! Geen twee postboden gaan denzelfden weg! Elk heeft zijn eigen wijk. Dit is ook het geval bij goed georganiseerde syndicatenen trusts, wat een enorme besparing op de onkosten van verkoop geeft. 5. Besparing op de vracht. Als een steenfabrikant te Eindhoven steenen leveren moet te 9 Breda, moet de vracht van Eindhoven naar Breda betaald worden. Een goed georganiseerd syndicaat of trust zou evenwel die fabriek met de leverantie belasten, die het dichtst bij Breda gelegen is, wat een enorme vrachtbesparing zou geven. Ik geef toe, dat de kooper nu en dan aan een bepaalde steensoort de voorkeur zal geven, doch als ik goed ben ingelicht, is dit alleen met die soorten het geval, waarbij smaak in het spel komt. In verreweg de meeste gevallen zal het syndicaat of de trust door een doelmatige distributie der ingekomen orders, een aanzienlijke vrachtbesparing kunnen behalen. Waar de vracht meermalen 20 "/o van den verkoop uitmaakt, moet een vrachtbesparing een grooten invloed op de winst uitoefenen. De mogelijkheid, dat een groot lichaam als een syndicaat of trust, die de meeste steenfabrieken zou omvatten, bij de spoorwegmaat- :, schappijen een gunstige vrachtregeling zou kun- > nen bedingen, wil ik slechts even aanstippen. Resumeerende kom ik tot de conclusie, dat de invloed van syndicaat en trust op de distributie (verkoop) van tweëeriei aard is: vaststelling van loonende prijzen en besparing van onkosten van verkoop. Tusschen syndicaat en trust bestaat in dit opzicht geen noemenswaardig verschil, althans als men onder syndicaat de zoogenaamde winstsyndicaten verstaat, die met een centraal verkoopkantoor werken. Laat men evenwel aan ,J de deelnemers de zelfstandige uitvoering van '| den verkoop in den een of anderen vorm over, jl dan zijn de opgesomde voordeden vrijwel M imaginair, daar de controle der desbetreffende m bepalingen uiterst moeielijk is. De ontduiking | van de vastgestelde verkoopsprijzen is niet te . controleeren. Alleen alzoo van een winstsyndi- -M caat met een centraal verkoopbureau en van ^ 10 een trust kan worden verwacht, dat ze alle aangegeven gunstige invloeden op de distributie uitoefenen. * * * B. De invloed op de productie. Bij dit punt loopen de wegen van syndicaat en trust, die tot dusverre parallel liepen, uiteen. Dit kan niet anders. Immers, het principiëele verschil tusschen syndicaat en trust is juist gelegen in de verhouding, waarin beide tegenover de productie staan. Het syndicaat staat gewoonlijk passief tegenover het productieproces, terwijl de trust daarin juist actief optreedt. Toch kan het syndicaat al is het ook indirect gunstig op de productie werken. Vooreerst is dit het geval, als door inkoop van grondstoffen op groote schaal lagere prijzen kunnen bedongen worden. Doch ook is het zeer wel mogelijk, dat bij gunstige bedrijfsresultaten, door het syndicaat behaald, een deel der winst door de deelnemers wordt aangewend tot verbetering van hun productiemiddelen. Beide voordeden zijn echter ook aan de trust verbonden. Hiertegenover staat echter, dat het syndicaat vaak een zeer nadeeligen invloed op de productie kan uitoefenen. Is b.v. de productie te groot, dan moet worden overgegaan tot een percentgewijze vermindering der productie van alle syndicaatsleden. Dit is zeer bedenkelijk. Immers, ieder industrieel weet, dat hij dan het voordeeligst werkt, als zijne fabriek haar volle capaciteit ontwikkelen kan. Een vermindering der productie van alle fabrieken moet alzoo noodwendig een aanzienlijke stijging der productiekosten tengevolge hebben. Hoe zou in dit geval een trust werken ? Eenvoudig door de fabriek, die het onvoordeeligst werkt, geheel stop te zetten, of door de nood- 11 zakelijke vermindering der' productie tot één fabriek te beperken. Dit moet voordeeliger uitkomen dan de productievermindering van alle fabrieken. Hier staan wij tegenover een onbetwistbaar voordeel der trust boven het syndicaat. Bij de overweging, welke associatievorm de beste is, moeten de steenfabrikanten, die uit den aard der zaak nogal eens over overproductie klagen, dit punt vooral niet uit het oog verliezen. Zooals ik reeds opmerkte oefent de trust een onmiddellijken invloed op het productieproces uit, in onderscheiding van het syndicaat, dat behalve in genoemde gevallen passief staat tegenover al wat de productie betreft. Van welken aard is echter de invloed der trust op het productieproces.'' Ter beantwoording dezer vraag, wil ik op de volgende punten wijzen: 1 e. Van vorderingen der techniek kan door de trust in de hoogst mogelijke mate worden geprofiteerd. Ondersteld wordt, dat de technische leiding li der trust aan hoogst bekwame handen is toevertrouwd. Het spreekt dan vanzelf, dat de leiders de productie zooveel mogelijk op uniforme leest zullen schoeien, en in elke fabriek de technische verbeteringen, die proefhoudend zijn gebleken, zullen invoeren. Dit maakt de trust tot banierdraagster van den vooruitgang der techniek. De fabelachtige vorderingen der Amerikaan-sche industrie zijn dan ook voor een goed deel |j te danken aan de invoering der nieuwste pro- ' ductie-methodes, welke invoering door de trusts mogelijk werd gemaakt. Hoe geheel anders staat het syndicaat tegenover de vorderingen der techniek! Terwijl in het systeem der vrije concurrentie die fabriek, die de technische vorderingen niet toepast, 4 gevaar loopt, ten onder te gaan, houdt het syn- 12 dicaat deze Icunstmatig in het leven. Immers zoolang het syndicaat bestaat, blijven de deelnemers in elk geval doorwerken. Met recht kan dan ook worden beweerd, dat het syndicaat minderwaardige zaken kunstmatig in het leven houdt. 2e. de productie wordt gecentraliseerd en daardoor intensiever. Toen de American Sugar Refining Company werd opgericht, werden alle toegelaten raffinaderijen op zes of zeven na stop gezet. De overige werden opgevoerd tot de grootst mogelijke productiviteit, overtuigd als de leiders er van waren, dat dan alleen de grootst mogelijke voordeelen worden behaald, als een fabriek haar grootst mogelijke capaciteit ontwikkelt. Nu zijn steenfabrieken geen raffinaderijen, doch het geval is zeer goed denkbaar, dat om technische redenen een of meerdere duur werkende fabrieken worden stop gezet, en de goedkoopst werkende fabrieken, die welke de beste machines en de beste ovens hebben, of het gunstigst gelegen zijn, tot de grootst mogelijke productiviteit worden opgevoerd. Dat daarvan een aanzienlijke besparing der productiekosten het gevolg moet zijn, ligt voor de hand. De centralisatie kan zelfs afdalen tot betrekkelijke kleinigheden, die niettemin van bedui-denden invloed knnnen zijn op de bedrijfsresultaten. Zoo zou een op te richten, steentrust een algemeene reparatiewerkplaats kunnen inrichten aan welke de groote reparaties en de vervaardiging der reservedeelen zou kunnen worden opgedragen. 3e. De productiekosten worden aanzienlijk verminderd door den lagen rentestand, die de trust bedingen kan. Een reuzenlichaam als een trust kan uit den aard der zaak op zeer voordeelige voorwaarden geld opnemen, wat de productiekosten aanzienlijk verminderen zal. 13 Een syndicaat verkeert in dit opzicht in minder gunstige omstandigheden, omdat zijn kapitaal uit den aard der zaak geringer is en dus voor de geldschieters de noodige waarborgen ontbreken. Resumeerende kom ik tot de conclusie, dat de trust een machtigen invloed ten goede op de productie uitoefent, integenstelling met het syndicaat, dat gewoonlijk passief tegenover de productie staat. C. Invloed op den ondernemer, den arbeider en den consument. I. Invloed op den ondernemer. Statistisch is door Schoenlank in het Archiv für Soziale Praxis bewezen, dat het syndicaat en de trust gunstig voor den ondernemer werkt. Hij vergeleek daartoe de dividenden der geunificeerde bedrijven en de beurswaarde hunner aandeelen, voor en na de associatie. Tot hetzelfde resultaat ,j is ook de Industrial Commission (een Ameri- \ kaansche staatscommissie) gekomen. Trouwens niets anders is te verwachten. Waar het syndicaat en de trust gunstig werken op alle factoren, die de winst bepalen, zooals is aangetoond, moeten zij de strekking hebben de ondernemerswinst te verhoogen. ;» Geconstateerd moet verder worden, dat de I invloed van hét syndicaat op den ondernemer p verschilt van dien der trust. ^| Bij het syndicaat behoudt de deelnemer min | of meer zijn zelfstandigheid. Zijne fabriek blijft ;| zijn eigendom. De verkoop wordt hem echter uit handen genomen, terwijl alleen dan een syndicaat krachtig j kan zijn, als bepaald wordt, zooals trouwens 1 het R. W. K. S. heeft bepaald, dat de leden 1 zich hebben te onderwerpen aan de bepalingen, 'J door de organen van het syndicaat te nemen. Bovendien zal de uitvoering der syndicaats- '\ 14 bepalingen ook meermalen tot ongenoegen, tot een klagen over vermeende achteruitzetting aanleiding kunnen geven. Zoo komt in het conceptcontract van het syndicaat „De Nederlandsche Steenindustrie" de bepaling voor, dat de prijsbepaling der te leveren steenen geschieden zal door drie leden eener schattingscoramissie, met het recht van den verkooper om zich te beroepen op de beslissing van een commissie van herschatting. Ik zou mij al zeer sterk moeten vergissen, als deze bepaling niet herhaaldelijk aanleiding geven zal tot een klagen over achteruitzetting. De kwestie der bepaling van den prijs, waartegen de leden hun produkt aan het syndicaat moeten leveren, is naar mijne meening een der zwakste punten van het syndicaat. Daarbij komt nog de bepaling, dat ook geleverd worden mag binnen een nabij gelegen gemeente, onder goedkeuring van het Bestuur. Ook deze bepaling moet aanleiding geven tot geklaag over bevoorrechting en dus tot scheuring. Wat bij het syndicaat in werkelijkheid bestaat, doch niet dan voor ingewijden aan het daglicht treedt, komt in de trust duidelijk tot uitdrukking: de deelnemers hebben hunne zelfstandigheid ingeboet, en zijn aandeelhouders en beambten geworden van een groot lichaam. Daartegenover staat echter een niet te miskennen voordeel. De trust heeft de zaken der leden overgenomen en in aandeelen betaald. Worden de verwachtingen niet beschaamd, dan zullen deze aandeelen een flink dividend at-werpen en daardoor een licht verkoopbaar beursartikel worden. Elk der trustleden is daardoor in de gelegenheid zijne aandeelen, wellicht met een groote koerswinst gemakkelijk van de hand te doen. De trustvorming komt dan eigenlijk voor den ondernemer neer op den verkoop zijner zaak tegen een hoogen prijs. 15 Nog een ander voorbeeld is verbonden aan de creatie der aandeden, die de vorming der trust medebrengt. Hebben de oorspronkelijke eigenaars gebruik gemaakt van de hun aangeboden bevoegdheid de aandeelen aan de beurs te verkoopen, dan zal het publiek, dat een goed Nederlandsch in-industriëel papier gaarne opneemt, zich voor den gang der zaken gaan interesseeren. Daarmede is de bloei der trust een publiek belang geworden, wat niet anders dan de trust in verschillende vormen kan te goede komen. In dat verband acht ik het gewenscht even bij de kapitalisatie der trust stil te staan. De Amerikaansche trusts lijden alle aan overkapitalisatie: het gecreerde kapitaal is te groot en bestaat eigenlijk slechts voor een goed deel op papier. De zaken zijn voor een veel te hooge waarde ingebracht. De gevolgen daarvan blijven niet uit: hooge honoraria, kapitaalverspilling zijn daaraan het onvermijdelijk gevolg. Bovendien, om over het groote kapitaal toch een dividend uit te betalen, wordt dikwijls de toevlucht genomen tot een ongemotiveerde prijs-verhooging. Daarom moet met klem worden gewaarschuwd tegen de overkapitalisatie der trust. Het is aan geen twijfel onderhevig, dat de U bekende taxatie methode, die in de concept-statuten der steentrust is opgenomen, de overkapitalisatie voorkomt. Ze is daarom zeer aan te bevelen. Waar de voordeden voor den ondernemer zoo tastbaar en zoo beduidend zijn, behoeft het geen verwondering te wekken, dat men tot de vorming van syndicaat en trust vooral in de laatste jaren op groote schaal is overgegaan. Volgens het aan den Duitschen Rijksdag uitgebrachte „Denkschrift über das Kartellwesen" kwamen in Duitschland alleen 385 syndicaten voor, waartoe 12000 bedrijven waren toegetreden. 16 Het vaderland der trust is echter N. Amerika. Volgens een statistiek opgemaakt in 1903 kwamen daar toen 793 trusts voor met een kapitaal van 24 milliard 8. In Amerika is bijna geen enkel artikel aan de trustbeweging ontsnapt, de fabricage van den wieg, zoowel als die van de doodkist is in handen van trusts, zoodat men werkelijk zeggen kan, dat de Amerikaan van den wieg tot het graf is gemonopoliseerd. II. Invloed op den arbeider. De sociaal-politieke beteekenis van het syndicaat en de trust ligt vooral in den invloed op den arbeider. Deze invloed is van tweeërlei aard: 1. de sociale onafhankelijkheid en de positie der arbeiders. 2. het loon. Wat het eerste betreft bestaat bij velen het wanbegrip, dat bij een machtig lichaam als een syndaat of trust de onafhankelijkheid van den arbeider groot gevaar dreigt. De ervaring in Amerika heeft echter het tegendeel geleerd. De Industrial Commission, waarover ik reeds daareven sprak, heeft gerapporteerd, dat het meerendeel der trusts de werkliedenvereenigingen (trade unions) erkent en met haar vertegenwoordigers onderhandelt. Hierbij moet evenwel niet uit het oog verloren worden, dat de verschillende werkliedenvereenigingen van N. en Zuid Amerika vereenigd zijn in een Federation of Labor, welk machtig lichaam niet schroomt des noods tegen de trusts op te treden. Waar te onzent de organisatie van de arbeiders eigenlijk nog in haar kindsheid verkeert, zou een machtig lichaam als een trust zeker op de positie van den arbeider een nadeeligen invloed kunnen uitoefenen. Wel zou de vorming van trusts te onzent ongetwijfeld ook de 17 organisatie der vakvereenigingen in de hand werken, wat naar mijne meening op de positie der arbeiders niet anders dan gunstig werken kan, doch de gevolgen zouden zich eerst na langen tijd openbaren. Daarom is het raadzaam, dat het syndicaat of de trust in haar statuten en bepaling opneemt, dat zij de belangen harer arbeiders zooveel mogelijk zal behartigen. Dit voorkomt wellicht eventueel machtmisbruik. Verder moet niet over het hoofd gezien worden, dat niet alleen de ondernemer, doch meermalen ook de arbeider het slachtoffer is van de vrije concurrentie. Menig fabrikant zou gaarne den werktijd zijner arbeiders inkrimpen, hun loon verhoogen of op een andere wijze hun sociale positie verbeteren, als hij hiervan niet werd tegengehouden, doordat zijn concurrenten deze verbeteringen niet wenschen in te voeren. Bij een trust zou dit bezwaar wegvallen: de regeling der werktijden behoort tot de organisatie van het productieproces, dat in handen is van de trust. Elke mogelijke verbetering kan niet afstuiten op den onwil van eenige deelhebbers, doch wordt door het Bestuur op alle fabrieken ingevoerd. De invloed van het syndicaat en de trust op het loon van den arbeider is niet gering. Ik wil U niet vermoeien met diverse loon-theoriën, doch U er op wijzen, dat een stijging der ondernemerswinsten op den duur een stijging der loonen tengevolge heeft. Het kan niet anders, of van de hooge winsten van syndicaat of trust moeten de arbeiders in den een of anderen vorm profiteeren. De president van de Federation of Labor heeft dit nadrukkelijk bevestigt. Hij erkende volmondig, dat de groote winsten, die de Ameri-kaansche trusts maakten, verhooging van het loon der arbeiders tengevolge hadden. In de Duitsche ijzerindustrie stegen de loonen 18 van 1886 tot 1904 van 2,71 R.M. tot 4,69 R.M. per ton, ongetwijfeld ook gedeeltelijk door den invloed der syndicaten. Hetzelfde deed zich voor bij het Kohlen-syndicaat. Het bleek hierbij, dat de loonen een sterkere stijging vertoonden, dan bij de mijnen, die niet tot het syndicaat waren toegetreden. Zelfs is bewezen, datdeloonenmeer stegen dan de ondernemerswinsten, zoodat in verhouding de arbeiders meer profiteerden van de hoogere winsten dan de ondernemers. III. Invloed op de consumenten en de prijsvorming. Slaagt een syndicaat of trust erin binnen een zeker rayon een feitelijk monopolie te verkrijgen, dan heeft zij bij de vaststelling der prijzen de handen vrij, in elk geval kan ze ongemotiveerde prijsverlagingen tegen gaan. Zij heeft nog alleen de concurrentie van buiten te vreezen. Waar de vracht, zooals in de steen-industrie, een groote rol speelt, kan deze concurrentie althans in de kern van het district, waar een monopolie is verkregen, van weinig beteeke-nis zijn. Gemakkelijk zal het dan het syndicaat of de trust vallen, zeer loonende prijzen te bedingen. Dat de verbruiker deze winsten betaalt, ligt voor de hand. Toch moet ik er op wijzen, dat niet in elk geval de groote winsten van syndicaat of trust worden behaald ten koste van den consument. De groote besparing op de kosten van verkoop, die het syndicaat geeft, en nog meer de enorme besparingen op de productiekosten en de kosten van verkoop, die de trust behalen kan, zijn in vele gevallen zulk een groote bron van winst geweest, dat de prijzen van syndicaat en trust zelfs lager waren dan die van de concur-reerende bedrijven. Dit wordt zelfs officieel erkend. Het rapport van den Commissioner of Corpo- 19 rations of the Beef Industry (1905) bevat de mededeeling, dat de prijzen van de vleeschtrust niet buitensporig hoog zijn, doch dat de reusachtige winsten der Packers hoofdzakelijk voortvloeien uit de besparing op de productiekosten. Nog een ander voordeel is voor den consument gelegen in het optreden van syndicaat en trust: de prijzen zullen meer stabiel zijn, dan onder het systeem der vrije concurrentie. De grootste prijsverschillen komen onder de vrije concurrentie voor, terwijl in de prijzen van het syndicaat en de trust betrekkelijk geringe wijzigingen voorkomen. Dit feit is voor den steen-fabrikant, die over een syndicaat of trust nadenkt, van groote beteekenis. Een vrij stabiele steen-prijs zal het den afnemer mogelijk maken, een eventueele prijsverhooging af te wentelen op zijne cliënten, zoodat het syndicaat of de trust geen groote tegenstand van zijne afnemers zal hebben te wachten. Aan het eind gekomen van mijne beschouwingen moet ik allereerst er op wijzen, dat ik slechts de hoofdpunten van de omvangrijke materie heb kunnen aanstippen. Ik hoop echter, dat ik er in geslaagd zal zijn, u voor zoover dit nog niet het geval was, te overtuigen van de groote voordeelen verbonden aan syndicaat en trust ook voor de steenindustrie. Zij, die de moeite hebben genomen, mij aandachtig te volgen, zullen hebben opgemerkt, dat ik niet alleen gesproken heb over het onderwerp der agenda syndicaat en trust, doch ook over de quaestie syndicaat of trust. Het zal hun ook duidelijk zijn, dat ik om economische en tactische redenen meer heil zie in een trust dan in een syndicaat. Een trust geeft behalve alle voordeelen van een syndicaat nog die welke voortvloeien uit een centralisatie 20 der productie, terwijl de klippen, waarop melnig va syndicaat gestrand is, door de trust gemakkelijk to en meermalen zelfs automatisch worden ont-vl' zeild. bi Ten slotte nog de belangrijke vraag: moeten d^ alle fabrieken noodzakelijk aan de wording van t»i een trust medewerken? to Mijn antwoord ligt in het voorgaande opge-st sloten. Economisch is elke centralisatie voor-v< deelig. Hoe grooter centralisatie hoe grooter dl de voordeelen zijn. Elke combinatie van fabrieken, hoe klein ook, moet daarom nuttig werken, doch de grootst mogelijke voordeelen worden slechts verkregen door de grootst mogelijke 'V centralisatie. z c \ melnig lakkèlijk len ontmoeten ling van e opge-ie voor-grooter 1 fabrie-werken, worden ogelijke H 00537 ? f » ^ . /. v^ W KMË • > ^ ' \ . ; \ ^i ''P^^ |
Evaluatie |
|
|
|
B |
|
C |
|
D |
|
F |
|
H |
|
K |
|
M |
|
N |
|
O |
|
P |
|
V |
|
|
|